|
 |
Foto: Anxo Tarrío, profesor e investigador, homenaxe de ogalego.gal
ogalego.eu // ogalego.gal son Vitoria Ogando Valcárcel e Anxo González Guerra, catedráticos de L. e Lit. Galega xubilados
Foto: Anxo Tarrío, profesor e investigador, homenaxe de ogalego.gal ogalego.eu // ogalego.gal son Vitoria Ogando Valcárcel e Anxo González Guerra, catedráticos de L. e Lit. Galega xubilados |
LITERATURA GALEGA DO SÉCULO XX E DA ACTUALIDADE- 2º DE BACHARELATO- ENSAIO
B5.1. Análise do ensaio galego do século XX e da actualidade determinando os seus paradigmas, os seus contextos e as súas influencias.
O ensaio é o xénero más novo da literatura galega fortemente impulsado na época de preguerra pola Xeración Nós e tamén cultivado polos homes do Seminario de Estudos Galegos.Como noutros aspectos, os autores da Xeración Nós foron pioneiros e impulsores do ensaio en galego. Traballaron para converter a lingua galega nun medio de expresión culto, con léxico adaptado ás necesidades dos diferentes temas que trataron. Castelao escribiu o Sempre en Galiza, Vicente Risco Nós os inadaptados, Otero Pedrayo Ensaio histórico sobre a cultura galega (ademais de dirixir a monumental Historia de Galicia, publicada en Buenos Aires nos anos 70) e Florentino L. Cuevillas.
Mais desde 1936 todo se parou ata que a situación da literatura galega comeza a mudar a partir de 1950 coa creación da editorial Galaxia, elemento de moita importancia dentro do proceso de recuperación cultural e do rearmamento do galeguismo producido na Galiza interior. Os autores vinculados a esta editorial cultivarán con especial afán o xénero do ensaio:
-Ramón Piñeiro (1915-1990). Principal promotor do proxecto Galaxia, publica e promove o ensaio en galego coa intención de demostrar que a nosa lingua é válida para todo tipo de expresión cultural; ao mesmo tempo e para remarcar a vocación europeísta do galeguismo conectándoo co máis avanzado do pensamento europeo (seguindo polo tanto as ideas da Xeración Nós) traduce en colaboración con Celestino Fernández de la Vega a Heidegger. A súa achega filosófica consiste en considerar a saudade, a paisaxe e o humor como a esencia da identidade galega, concepto sobre o que escribe varios estudos recollidos no volume Filosofía da saudade (1984).
-RICARDO CARBALLO CALERO (1910-1990). É autor dunha estensa e variadísima obra (poesía, narrativa, teatro, ensaio). Como ensaísta trata temas filolóxicos, lingüísticos e literarios. Entre os seus múltiples estudos hai dous que tiveron unha importancia capital: Gramática elemental del gallego común (1966), primeira da época actual e Historia da literatura galega contemporánea (1963).
-
Francisco Fernández del Riego (cultura galega), Xosé María Álvarez Blázquez ou Xoán Rof Carballo (medicina) ...
Desde os anos 80 o ensaio acada unha grande vitalidade debido a varios factores:
* Aparición de revistas de pensamento como Encrucillada, de pensamento cristián; Festa da palabra silenciada; de orientación feminista, Luzes de Galiza, de expresión artística...
* A creación de coleccións específicas nas editoriais e a constitución de outras (Laiovento, Lóstrego, Lea, Ed. do Castro, Baía...) que publican preferentemente ensaio en galego (orixinal e traducido).
* A galeguización de moitos ámbitos universitarios contribuíu á formación de investigadores que publican en galego as súas obras.
Podemos sinalar varios tipos:
B5.2. Análise de diferentes tipos de ensaios literarios: (auto) biografías, libros de viaxe, memorias, diarios e críticas literarias
Proposta de textos para traballar o apartado:
O choro dos sinos
As campás en Galicia, co seu milenario código de comunicación, son algo máis ca meros instrumentos sonoros que adobían as igrexas e que serven para comunicar sucesos sociais e obrigas litúrxicas. As campás en Galicia cárganse de significado simbólico, de personalidade propia e pasan a ser, por exemplo, verdadeiros amuletos que afastan a tormenta, ou as bruxas, obxectos de poder que favorecen a fertilidade das mulleres, sinales que nos falan do outro mundo ou de cidades asolagadas. Pero as campás –como acontece en Salcedo- son tamén voces oraculares que nos avisan do que vai acontecer.
Por iso, dise en Salcedo que cando a campá da igrexa parroquial soa triste, é dicir, cun son máis apagado e melancólico do habitual é sinal de que algo malo vai acontecer en breve, posiblemente unha morte.
A relación entre as campás e a morte é estreita, pois moitos son os momentos nos que estas están presentes no transo da morte. En Salcedo cando había que levar o viático a algún enfermo anunciábase tocando as campás da igrexa. Unha corrida coa campá grande e outra coa pequena era interpretada polos veciños como que o viático ía camiño da casa dun enfermo. Ademais dos característicos toques de defunto existía o toque de “tocar a terra”, executado cando se lle botaba a terra enriba da caixa ou cando o cadaleito se introducía no nicho. Segundo o finado foso home, muller ou neno existía un toque característico e diferenciado. Tamén se podía distinguir, segundo o toque de campá, á confraría de que santo pertencía o falecido.
(Rafael Quintía Pereiro, Patrimonio inmaterial de San Martiño de Salcedo, p. 221)
Prólogo
O tempo está a ser cruel coa arte “moderna”, quere dicir, con boa parte das obras ligadas ás vangardas ou neovangardas nas súas revoltas familias. Con certeza, moitas destas construcións naceron desprovistas de calquera vontade de perdurar e mesmo xogaron a negarse, a resolverse, nunha incógnita que só lector podería despexar. Outras caeron, admitámolo, na pura obsolescencia. Non acontece así con De catro a catro. O libro de Manoel-Antonio non parou de se engrandecer, até ser xa, sen dúbida, unhas das obras-primas da vangarda e da literatura peninsular do século XX.
A propia figura do autor mantén unha enorme capacidade para fascinar os lectores de calquera idade. O mozo destemido, capaz de enfrontarse a calquera mangallón abusador ou de ir loitar na Grande Guerra, libre peón da hoste libertaria. Xa el dixera: “penso escomenzar a vida ventureira”. O navegante falecido aos 29 anos, da enfermidade máis mortalmente literaria daquel tempo, chocada nas humidades de navegación de altura, a golpe de cachimba: “Eu son amigo de Baudelaire”. O requintado poeta anarco-nacionalista a berrar “Máis alá”, a nos impulsar sempre máis lonxe no camiño dos nosos pasos. “Delende est Hispania” poñía nas súas epístolas. Poucas veces adquiriu maior sentido o dito clásico: morren novos aqueles que os deuses aman e gañan así longa, viva permanencia.
(Manuel Castelao, Manoel-Antonio De catro a catro, páx. 7)
Pero a orixe e o protagonista do podre é o home. O recurso a Deus como orixe do poder político, teoría que os conservadores de sempre presentan como obsequio a Deus, é unha maneira de blindar o poder político, un instrumento nas mans do poder e ó seu servizo. Esta instrumentalización de Deus é, para a conciencia relixiosa, os aspecto máis escandaloso das políticas clericais. Nunca está xustificado divinizar o poder. O exercicio do poder non está por encima do home, inaccesible á crítica do cidadán común.
Cal é, pois, o obxectivo dunha política se quere ser democrática? A palabra “política”, a partir da súa etimoloxía, significa dúas cousas distintas: o exercicio do poder nunha sociedade e a mesma sociedade que consiste nunha convivencia organizada. Para distinguir esta –a sociedade ou “polis”- da política como exercicio do poder fálase agora de “sociedade civil”. Que relación ha de haber entre poder político e a sociedade “civil”?
…
A relación de sociedade e poder político é circular ou recíproca. O lugar común de que “cada pobo ten os gobernantes que merece” é seguramente verdadeiro. Unha sociedade na que a cobiza, a ambición do poder, o desinterese polos asuntos comúns ou o autoritarismo son disposicións colectivas producirá unha clase de políticos movidos por esas mesmas actitudes. Os longos anos de autoritarismo en España son síntomas da mala saúde da sociedade española. Pero tamén é verdade o contrario: unha política, un determinado estilo de goberno crean na sociedade actitudes colectivas, costumes, mentalidades. A clase política pode tamén corromper unha sociedade. A mentalidade de vasalo crea o cacique, pero a política do cacique crea a mentalidade do vasalo.
(Xosé Alvilares, Dignidade e indignidade política, páxs. 38-40)
Hai poucas semanas asistín a unha misa nunha capeliña do agro. Veu un coro moi xeitoso e afinado dun colexio de relixiosos. En van agardei unha soa cantiga, unha ao menos na nosa fala…
E quen fala das verbas tense que referir tamén ás melodías. Quen pode comprender o que aquí pasa? Non sabemos que desprezo polo propio ou que namoramento polo alleo pode levármonos a acoller para a liturxia as melodías electorais yankees, ou cuplés caramañolescos de “Mirandolina”, ou, no mellor dos casos, os “espirituais negros” nun pobo como o noso que ten unha das máis belidas e vizosas líricas do mundo. No Calixtino ou nas Cantigas de Santa María, nas panxoliñas, nos alalás, nas refrendas, tiñamos froitos ben granados que percalzar coa man, sen irmos tan lonxe para arrebuñar o serodio, en horto alleo. Dende o século XVI temos dado, a feixes, cantigas de Nadal para as igrexas da Península e mesmo de América. Nin delas nos aproveitamos. Unha das páxinas máis fermosas da literatura musical española, entre esa música verdadeiramente relixiosa que agora queren esquecer, é o “Véante mis ojos” que leva a melodía dun romance recollido en Lousame en 1903 por Sampedro e publicado por Pedrell. Unha cantiga tan axeitada ao noso espírito saíu tamén dos eidos da Igrexa, e entrou, da man do mestre Bertomeu, no repertorio coral. Nin tan sequera o que de nós aprecian fóra sabemos catalo, nestes tempos do “glori, glori” do “sea la paz” e doutros empréstimos profanos que mandan truco. É como quen pide esmola en casa allea, tendo as arcas ben cheas na súa. (19-06-1977)
(Xosé Figueira Valverde, Adral, páxs. 53-54)
Revelación
Tiña uns doce anos e empezaba a razoar e cismar pola miña conta. Unha tendencia, esta, que me había acompañar toda a vida, causándome graves prexuízos. Faríame aparecer como un rapaz incorrexiblemente rebelde. E tal era, máis tamén –aínda que sexa eu quen o di- sincero e honesto: e un pouco Quixote, pois, para defende-las miñas conviccións, endexamais dubidei de me enfrontar con canto muíño de vento se me atravesou, por moi grande que fose.
Véxase o que segue.
Sucedeu certo día que finxen algunha trasnadiña na clase, dando lugar a que o profesor me chamase a atención. Empezou recordándome que Deus estaba en tódolos sitios e que, por máis de non ser visible, vixiaba constantemente a nosa conduta. E, para pór máis énfase no seu argumento, cominoume a que lle dixese se sería quen de me portar mal en presenza do rei. Eu, sen ousar contestarlle, optei por gardar un prudente silencio que non o satisfixo. Seguimos, a insistir el e a calar eu. Ata que –non soportando máis a miña presión- desafoguei a miña conciencia dicíndolle que Deus si me importaba, pero non así o rei de España; e afirmei, asemade, que o fose tamén de Galicia.
É doado adiviña-lo resultado da miña “sacrílega” ousadía. Maiormente tendo en conta que aquel profesor era un afervoado monárquixo e exacerbado españolista, fillo dun famoso xeneral catalán en activo. Expulsión fulminante e inapelable do colexio dos Irmáns Maristas. Cun fundado temos a que meu pai me moese a paus logo de me ter ao seu alcance.
Este, por sorte, aceptou o feito con resignación. Advertíndome que, vistos os meus erros, tería que empezar a traballar de pinche nas súas obras para aprende-lo oficio de canteiro.
(Elixio Rodríguez Domíguez, Matádeo mañá. Memorias dun…, páx. 33)
Semblanza de Rafael Dieste
A Rafael Dieste vino, se cadra, como unha das últimas persoas que o viu en vida, porque me atopaba eu no sanatorio da Rosaleda onde el se achaba en coma e acudín alí. Estiven falando coa muller mentres el estaba no quirófano; eu despedinme da muller no momento no que xa o introducían na súa habitación e morreu poucos momentos despois. Tanto é así que a muller recordou este feito nunhas declaracións que fixo. Pero a Rafael Dieste trateino moito. Non coñecería a Dieste vivindo el en Rianxo? O que lembro é que xa despois da guerra, sendo eu director do colexio Fingoi presentáronse no meu despacho do colexio Dieste e a súa muller. E despois vino tamén en moitas ocasións. Entre outras particularidades humanas, de Dieste debo destacar a dozura do seu carácter, nunca o vin exaltado, nin menos encolerizado; escoitaba os argumentos, discutía, era moi afeccionado ao exercicios dialécticos, mais nunca o vin enconado ou acalorado como teño visto a moitísimos outros dos seus amigos. Sempre me tratou con moita deferencia. Eu consagreille bastantes páxinas porque, ademais, Dieste, como é un escritor que presta moita atención á técnica, e un escritor en certo modo clásico, é un escritor non romántico, é un escritor se se quer frío, un escritor que medita, que pondera, que traza moi sistematicamente, e aparentemente moi meditadamente, a arquitectura da súa obra, préstase por iso moito ás análises formais. E, a pesar de que en galego escribiu somentes dúas obras, deixando á parte os artigos que logo foron coleccionados ou outros exercicios literarios de menor importancia, son dúas obras moi interesantes, A fiestra baldeira, unha comedia que durante moito tempo se dixo que era a única peza interesante do teatro galego con evidente esaxeración, e logo os contos reunidos definitivamente baixo o título Dos arquivos do trasno. Escritor que, por outra banda, traballou moito tamén no campo da literatura castelá pero que deixou dúas obras en galego que ocupan un posto destacado dentro da nosa literatura contemporánea.
(Ricardo Carballo Calero, en Carballo Calero: Cultura e política, de Carmen Blanco, páx. 37)
Chagall
Nunca pasei por Zurich sen facer tres cousas: visitar a tumba de James Joyce, alá nos altos de Fluntern, moi preto do zoolóxico; contemplar as vidreiras de Marc Chagall na igrexa de Fraumünster e dar unha voltiña polas tendas de trens eléctricos. Nesta ocasión, cando collía o avión do domingo pola tarde, de volta para Galicia, Joyce poderíame reprochar ser o único esquecido dos tres. O certo é que andei por alá arriba, entre as árbores nevadas, pero nun autobús. Aceneille de lonxe, máis co pensamento que coa man, e seguín camiño cos meus amigos. Estaba unha mañá espléndida, chea de sol, aínda que algo fría, pero moi fermosa e agradable. As vidreiras de Chagall, magníficas. Teño fotos delas na casa, en Vilariño, e véxoas de cando en vez, pero non é o mesmo.
Sempre me gustaron os artistas de corazón inocente, gozosos coa cor e atrevidos como rapaces. Nesta capela da Fraumünster teño pasado momentos inesquecibles, sentado nun banco, rodeado de turistas, observando o ceo de Deus por ese buraco aberto polo pintor ruso. Dos trens non vou falar por non ser pesado. Prefiro rematar este artigo coa historia que me contaron onte relacionada precisamente cun profesor de arte.
Non era, polo visto, demasiado agraciado no aspecto físico, pero non por eso renunciaba ó exército difícil da sedución. Atopou o camiño poñendo ás escuras a aula onde impartía as clases, co pretexto de proxectar diapositivas. En realidade, estaba convencido de que tiña unha voz bonita. Non sei se lle daría resultado, ogallá que si. Con todo, por moi precioso que tivese o timbre, supoño que cunha moza lista, explicándolle unha diapositiva destes Chagall, por exemplo, pouco tería que facer.
(Carlos Casares, 100 artigos, páx. 78)
B5.3. Análise de diferentes tipos de ensaios xornalísticos: artigos de opinión, crónicas e entrevistas.
A fición sempre estivo moi ligada co xornalismo na literatura galega. A maioría dos grandes autores do século XX foron asiduos colaboradores de xornais: Ánxel Fole, Álvaro Cunqueiro, Celso Emilio Ferreiro, Neira Vilas, Carlos Casares...
Velaquí unha serie de exemplos para traballar:
2005-2024 |
 ogalego.eu/ogalego.gal ten unha licenza Creative Commons Atribución-Non comercial-Compartir igual 4.0 Internacional. |