|
Título: Anxo A. Rei Ballesteros. Intervención oral na Pobra, 20 de novembro de 2009
Autor: Manuel Castelao Mexuto
Non imaxinades o difícil que se me torna pórme a falar de Ballesteros. Que voz precisaría eu para conxurar a súa figura? Éme inconcibíbel. Mais o que me abafa non é só a dificultade para apreixar a súa ausencia, como a de calquera ser querido, a través da linguaxe, pois se, con certeza, as palabras naceron para designaren as cousas e os seres que non están presentes e xa o mero feito de iniciar un discurso sobre el excita en nós a súa memoria, non é menos certo que sobre o Anxo non se pode falar “así como así”, en especial cando pronunciamos a palabra “memoria”, a que el dedicou un elocuente ensaio. E, con todo, hai unha certeza sensíbel en nós a revoltarse contra todas estas cautelas, a certeza de termos sido eternos con el nos instantes con el partillados, en que entón nos sumimos e foron tan plenamente vividos que non collía neles o pensamento de viren ser interrompidos no seu con-crecer, palabra xa sempre súa.
Para conxurar unha tal forma da nosa memoria, precisa sería unha expresión a que non repugna o cualificativo de poética, mais eu poeta non son. Farei o que puider, na seguranza de á beira, por debaixo e sobre as miñas palabras haber lugar para o retorno do vivido, pois, como el explicou, se aqueles momentos foron intensamente vividos, con certeza subtraéronse ao tempo mecánico e desconxuntado para atinxiren unha perennidade orixinal e, como a case impensábel presenza da Orixe, eternamente retornante.
Prefería falar doutras cousas, mais impónseme, pola propia deriva das miñas palabras, referirme a conceptos como o de Orixe (non sei sequera se chamarlles “conceptos” fai xeito), a Orixe que foi adquirindo cada vez máis importancia nas reflexións do Anxo até o punto de ingrir por toda a súa obra dos últimos anos. Confeso a inicial perplexidade que me producían aqueles textos onde eu cría ver categorías que me lembraban Heidegger. A un pluscuammarxista ou, direino en portugués, mais-que-marxista convicto coma min, calquera énfase na Orixe facíaselle moito incómoda e só conseguía entendela á luz da adorniana Dialektik der Aufklärung e, en particular, da magnífica, inesquecíbel análise que nela se fai da figura de Ulises confrontado co canto das sereas e da xénese da radical complicidade entre dominación e autodominio na constitución do noso mundo.
Esa complicidade entre dominación e autodominio a tornar a produción do suxeito, como identidade e suxeición, coextensiva do recoñecemento do poder como principio de todos os relacionamentos, a arrastrar a conversión da natureza en pura obxectividade, coa humanidade pagando o seu acréscimo de poder sobre esa natureza tornándose a ela allea, as consecuentes reificacións do espírito humano e da sociedade, mesmo a organización temporal coa retirada do pasado ao reino das sombras, o enigmático concepto de mímese, por mercé de todas esas construcións de Adorno, eu conseguía apagar os acentos heideggerianos para facer soar aquela Orixe máis próxima, máis íntima, máis fraterna.
Ora, este procedemento que eu seguín para poder seguir o Anxo non era, non quería nin podía ser un reconducir o seu pensamento ao xa sabido. Esgallariamos daquela a súa orixinalidade e volvo utilizar o termo con toda a intención. Ballesteros non era nin podería ser nunca un epígono de ninguén. Eu creo que esa evolución do seu pensamento, só en principio desconcertante, ten relación co percurso vital que o levou, após abandonar Santiago de Compostela, a percorrer diferentes puntos do corpo da Galiza, áreas todas fóra dos camiños acostumados, distantes das cidades onde parece xogarse o destino futuro do país. Esa marxinalidade e a consecuente veciñanza (e amor) á materialidade física e humana do hic, o aquí, todos os “aquí” do “aquí”, levouno a unha extraordinaria comprensión da noción de Terra que, para min, só ten parangón en Otero Pedraio.
Diría aínda máis: o que o Anxo nos brindou nos últimos anos foi un enriquecemento e unha ampliación xurdia de todas as reflexións que Pedraio fixo sobre esa “categoría esenzal –nos termos do ourensán– pechada na verba úneca, fonda, agarimosa, animadora”, Terra. Pouco importa o Anxo non se referir a Pedraio de forma explícita porque nin o necesita, nin é preciso. Non por acaso son os dous escritores con maior caudal léxico da nosa literatura. Ballesteros foise encontrar, desde unha posición intelectual moi diferente, co que rodeaba a Pedraio e Pedraio nunca deixou de aprehender, até o Anxo se tornar, en todos os sentidos da expresión que me vén á boca, vero pensador da Terra, non como termo dunha mística ecolóxica senón como lugar vivo, latexante, da comunidade escura.
Ora, a diferenza é o salto ao baleiro que leva do idealismo pedraiano, relixioso, conservador que non conservantista, a unha exploración en Anxo dos límites do pensar no axexo dos asuntos que desafían a calquera filósofo libre e radical, vencellado non coas miserias académicas en que naufragan os meros esexetas, senón cos núcleos ardentes en que se desagrega a vida: eu, desexo, terra, comunidade, tempo. E aí o “paso para alén” propio do Anxo nace da súa condición de escritor, máis escritor se cabe que os grandes filósofos con que el dialoga e que, en xeral, tamén eran grandes escritores cando pensaban até o cabo, pois acababan tendo que se encarar coas capacidades e os límites do dicir para poderen dar forma ao esforzo das súas mentes a petaren contra as fronteiras da humana condición.
Ao que apunto é á unidade de escrita e pensamento, tanto nos ensaios como nos textos de ficción. Prodúcese, ten lugar unha feliz mestura entre as dúas dimensións e fai as achegas do Anxo descentradas ou, se quixerdes, excéntricas tanto a respecto da literatura como da filosofía. Por iso, nunca podemos velo como un saudoso da Orixe. A Orixe do Anxo non é un a priori transcendental nin un mero motivo poético, porque a súa prosa e o seu esforzo pensante conseguen facela co-presente, viva e arreo recreada. Se podemos concibila como tradicional e arcaica (a el gustaríalle que profundase na etimoloxía deste fermoso termo, “arcaica”) é porque só nace agora, nun agora comunicante que non é o do tempo contábel, senón o dunha continuidade inaprehensíbel, esa continuidade que tamén fascinou o Bataille e que nos traspasa pois nunca é autoidéntica, antes pola contra, pon en crise todas as identidades e confúndese coa vida no sentido forte do termo.
Son conceptos que, como as cousas a que se refiren, sofren un movemento simultáneo, dito no noso adverbio “asemade”, de desaparición e actualización, actualízanse a se esvaeceren, esváense a produciren instantes de plena intensidade sensíbel. Vivímolas sen saudade posíbel porque nunca foron. Son, mais sen consentiren presenza substancial.
Ese enigma e o da súa negación coetánea para consolidar a sociedade da dominación e do autodominio é o que el explorou sen pausa na súa obra e, tamén, na súa vida, até o exceso en que tantos o quixeron confinar para se defenderen do que nos inquieta até o ámago, pois o Anxo foi, nietzscheanamente, un profesor de enerxía. Tratalo era sentir o latexar do Maelström, o mundo pulsional que enterramos ou do que preferimos manternos á distancia, como Ulises a nos atar ao mastro. Anxo, sen querer, aterraba no fondo a quen, por estar suxeito, tiña medo da vida e de si propio.
Falo de todo isto e a súa paixón resoa, mais estou sometido eu tamén, aquí, á tiranía do tempo mecánico, os minutos que non quero exceder por respecto aos meus compañeiros de mesa e quero dicir máis cousas, pétame falar dos moitos Ballesteros que hai en Ballesteros. Baixo a un aspecto de detalle ou, se cadra, non tan de detalle. A ausencia, como dixen no inicio, ten unha fonda complicidade coa linguaxe e, por iso, ao desaparecer Anxo, dixéronse e publicáronse textos de moi diversa natureza. Chocoume moito ler que o Anxo non era nacionalista. Se el non o era, eu tampouco. Só unha cita súa para nos entendermos: “O poeta non coñece as cousas senón que co-nace con e por mor [e “por mor” vén de “por amor”] delas. Como artista creador relaciónase con elas [coas cousas] “status nacens”, igual ca se as encontrase por primeira vez[,] igual ca se viñesen de xurdir da entraña escura e aínda húmida da terra. Neste senso, toda literatura, toda poesía, en calquera lingua que estea escrita, é sempre, necesariamente, nacional.” E continúa: “o que deixa que esa co-pertenza e ese enfrontamento recíproco entre [o poeta] e as cousas, e entre as cousas e as cousas [“cousa” vén de “causa”], chegue a darse, é a memoria da comunidade” (“A outra memoria”, Grial, nº 104, outubro‑decembro 1989, pp. 504-5).
Non, non era nacionalista, era “nacional” e, por tanto, non precisaba sequera ser “nacionalista”, se é que interpretamos este termo como reificación do nacional, ou si o era, si o somos, se, máis axustadamente, é “nacionalista” quen se entrega á defensa da vida colectiva como lugar da fraternidade orixinaria (rogo que todos estes termos sexan interpretados no sentido forte que el lles daba), fraternidade emancipada ou, mellor dito, aínda ou xa non suxeita. Por iso, escribiu toda a súa obra nunha lingua condenada pola Historia, cando talentos tiña abondos para poder triunfar na conxugación madrileña do verbo. Por iso, a súa resistencia a ser traducido para o castelán.
Falo de fraternidade e non acho mellor termo para me referir á miña relación con Ballesteros. Quero recoñecela na descrición que el fixo da amizade entre Hamlet e Horatius. Leo: “Nada logrou falsificar nin corromper o núcleo temporal e orixinario dunha amizade común que, nacida, probablemente, na alma máter, no claustro materno [agora corrixo: da Compostela estudantil que el transfigurou como ninguén], concrece, silenciosa entre eles dous malia as distancias espacio-temporais (...) Os que eran antes amigos seguen a selo igualmente despois. Como se o tempo non transcorrese ou, máis ben, como se se establecese entre ambos unha contemporaneidade esencial entre a intemporalidade da Orixe (muda, inefable, ‘mística’) e o decurso do tempo sucesivo; entre o silencio e o discurso” (Tempo e vinganza, Vigo, Galaxia, 2003, p. 295.) Non nos vimos durante moitos anos e cando el me procurou, no último ano da súa vida, cando máis podía acompañalo, un destino adverso interpúxose a facer que todas as mensaxes chegasen á persoa errada. Como a Horatius, tocoume ficar para contar del, como eu o coñecín na fin dos setenta e primeiros oitenta –nunca viría máis a tergo aquel título joyceano, “A portrait of the artist as a young man”– e como eu o imaxino, hoxe, aquí, convosco.
Coñecida de todos é a súa paixón pola comunicación, a súa capacidade de estar a falar durante horas de tempo certo, a cultivar a oralidade en que el vía a expresión suprema da linguaxe como forma de comunicación –e subliño a conexión do termo con “común” e “comunidade”. Ora, paréceme que foi menos percibida a forma en que esa procura se manifestou a través da súa obra literaria. Nese punto, só algunhas ideas que me veñen á cabeza: a primeira, tocante á configuración da súa patria literaria.
Teño para min que as mellores páxinas de Ballesteros son aquelas dedicadas a recrear a Compostela estudantil dos setenta, os seus anos de formación sen fin. Por que? En parte, a resposta é un arcano que ten que ver co que un non decide. Foi así porque nel, sen o poder evitar, se expresaba calquera cousa e calquera causa transpersoal onde o individuo se disolve por obra do desexo comunicante. Mais tamén porque foron tempos dunha feliz inestabilidade, un mundo en tránsito onde a reorganización dos modos en que se exerce o poder permitía unha desmesurada exploración do posíbel, pois era máis evidente que nunca o carácter de construtos, de más ficcións, artefactos tan precarios coma nós, inherente a todas as instancias que nos gobernan. E digo isto tamén contra a banalización a que, posteriormente, se someteron aqueles anos, para tantos hoxe só materia de saudades ou, peor aínda, época de extravío xuvenil, antes de se situaren, como debe ser, na loita polo poder e o diñeiro. Non por acaso el quixo honrar aquel tempo no dedicatario colectivo, “á xuventude galega”, de Dos anxos e dos mortos.
Estou a falar de comportamentos, de ética e aí debo salientar agora a radical seriedade de Ballesteros, nietzscheana seriedade do neno a xogar. O seu esforzo na auscultación da comunidade orixinaria vese exemplarmente no traballo da escrita, na ética da súa escrita. Por que e para que escribir? E, sobre todo, por que escribir ben, tan ben? En que interlocutor absoluto se pensa cando un escritor foza e foza para encher de camadas un texto e cando se labora no traballo da prosa até o mínimo detalle? A comparación da prosa do Anxo coa da maioría dos seus contemporáneos mostra a diferenza que vai de escribir a redactar, dunha escrita serva a unha escrita soberana.
Mais este mal dicir é anécdota. O meu propósito é subliñar como ese traballar a lingua na súa potencia de comunicación outra constitúe a forma que el tiña de actualizar a Orixe e o lugar dunha comunidade tantas veces escachada, a recrear o noso lar na lingua, a pór a súa identidade (a do escritor e a do pobo) en transo, único camiño para a des-suxeición adquirir unha dimensión socialmente receptíbel, único camiño para abrir a linguaxe á vida da comunidade e daquela reconstruír, refundar as palabras da tribo.
Levo, antes de agora, moito tempo a falar do Anxo. Mesmo cando levaba anos sen o ver. Fun a algúns eventos porque pensaba que el iría. Non foi. Só me colle falar del e continuar a facelo mentres viva. O Anxo e a súa obra aparécenme agora como unha alquitara, a vella alquitara de cobre ao pé da cal eu pasei moitas tardes, xa anoitecidas, na miña infancia, no cuberto da aldea, non lonxe do seu Codeso nativo. Impelida por un tan seu movemento de absorción e expulsión, a un ritmo que non admite precipitación, a alquitara decanta, como a súa prosa, unha flor única de lingua e pensamento. Aquel aroma a ocupar o ar aínda inza na memoria e perdura despois de desapareceren os alquitareiros e térennos deixado, como o Anxo, a auga ardente da vida, o río verbal por Anxo tan ben servido en que agora mergullamos porque foi, é e será sempre outro e o mesmo. Lerémolo, lerémoste e faremos que te lean. Oxalá saibamos todos chegar a ser os lectores que ti mereces.
Publicado en Barbantia. Anuario de Estudos do Barbanza, nº 6 (2010), ISSN 1889-0946, pp. 149-155 e recollido aquí por indicación de Manuel Castelao Mexuto
2005-2024 |
 ogalego.eu/ogalego.gal ten unha licenza Creative Commons Atribución-Non comercial-Compartir igual 4.0 Internacional. |