GUIÓN DE A LINGUA DAS BOLBORETAS


ESCOLA-AULA
Os rapaces nos pupitres, berrán, Tíranse pelotas de papel, pelexan.
BARULLO
Ábrese a porta e aparece don Gregorio con Moncho, que esta vez non carga co inhalador. Ao neno asústao o alboroto. O mestre dá dúas palmadas e inmediatamente faise un absoluto.
SILENCIO
Xa na tarima, don Gregorio diríxese aos seus alumnos:
DON GREGORIO: Hoxe temos un novo compañeiro.   O cal é unha alegría para todos, e ímolo recibir cun aplauso. Aplaude el.
APLAUDEN OS NENOS
Don Gregorio, mentres soan os aplausos, leva ao confundido Moncho ata o seu asento e invítao a sentar nel. Despois vólvese cara aos pupitres. Romualdo deixa o pupitre e diríxese á tarima cun libro nas mans; ten as pernas longas e morenas e os xeonllos cheos de feridas; os pantalóns curtos quédanlle ridículos.
ROMUALDO:  Unha poesía, señor.
DON GREGORIO: Xa, pero ¿como se titula?
ROMUALDO:  "Recuerdo  infantil;  de don Amonio Machado".
DON GREGORIO: Ah, moi ben, empece, e xa sabe, amodiño e en voz alta. Repare ben na puntuación.
Romualdo carraspea como un fumador de picadura e le cunha voz incrible, espléndida, de locutor radiofónico:
ROMUALDO:
.. Una tarde parda y fría /de invierno. Los colegiales   /estudian Monotonía  /de lluvia tras los cristales.  Es la / clase. En un cartel /se representa a Caín, / fugitivo, y muerto Abel, / junto a una mancha carmín*
Moncho escóitao extasiado.
DON GREGORIO: ¿Que significa "monotonía de lluvia», Romualdo?
ROMUALDO: Que chove despois de chover, don Gregorio.
DON GREGORIO: Moi ben. Agora imos ao ditado...
Ábrese a porta sen que ninguén tivese petado. No limiar, don Avelino, o cacique local, que fuma un cigarro.
DON AVELINO:   Bos días!
Ao mestre moléstalle a interrupción, pero invítao a pasar:
DON GREGORIO:  Adiante.   adiante,   ¿Como está?
DON AVELINO (Seco): Eu, ben. Pero ao rapaz véxoo mal.
Evidentemente retírese a Xosé María, no que pousan as miradas do pai e do mestre.
DON GREGORIO: Non entendo.
DON AVELINO: Onte púxolle un problema de contas, ou sexa de gando, e non deu pe con bola.
DON GREGORIO: Ben... Si... E ben certo que debería esforzarse un pouco máis, pero...
Cabecea, convencido:
DON AVELINO: Ferro, señor mestre, ferro... (Fai un xesto cara a fóra e segue.) Hai que lle meter na cabeza as cantas sexa como sexa.
Obedecendo ao seu xesto, entra a criada que recolleu a bicicleta e que agora trae dous capóns collidos polas patas.
DON AVELINO: Dállos ao señor mestre.
DON GREGORIO- Non, non...  De ningunha maneira...
Enfádase o cacique:
DON AVELINO: ¿E logo,vaimos desprezar?
DON GREGORIO:  Don Avelino, por favor...   Non é a miña intención...
Prepotente, o cacique fai outro xesto cara á rapaza, que deixa os capóns na mesa, diante dos ollos de Moncho, sentado aínda na cadeira do mestre.
DON AVELINO (Polos capóns): Xa verá que enxunlla teñen, (Vai cara á porta.) Queda dito: esméreseme co cativo, que non lle ha pesar. E quede con Deus.
Empuxa á criada e sae tras dela, pechando a porta. O mestre non tivo ocasión de reaccionar. Desconcertado, volve a mirada da porta aos capóns e dos capóns a Xosé María. E decide.
DON GREGORIO:   Colla estes capóns.
O rapaz levántase, vai á mesa, colle os capóns. Todo diante da expectación dos seus compañeiros.
XOSÉ MARÍA: ¿ E que lles fago?
DON GREGORIO: Déixeos debaixo do pupitre.   E despois devólvallos ao seu pai.
XOSE MARIA: Ben. Pero vaise enfadar. Seguro que me casca.  O rapaz puxo ao mestre nun apuro.

 

A lingua das bolboretas

Título

La lengua de las mariposas/a lingua das bolboretas

Ficha técnica: España, 1999, drama, 99 min

Dirección

José Luis Cuerda

Produción

Fernando Bovaira
José Luis Cuerda

Guión

José Luis Cuerda
Rafael Azcona
Manuel Rivas

Música

Alejandro Amenábar

Fotografía

Javier Salmones

Reparto

Fernando Fernán Gómez
Manuel Lozano
Uxía Blanco
Gonzalo Martín Uriarte
Jesús Castejón
Guillermo Toledo
Tamar Novas
Celso Bugallo

A lingua dás bolboretas" recollido no libro Que me queres amor? Este conto, tamén foi adaptado, xunto con outros dous do mesmo libro (Carmiña e Un saxo na néboa), para crear o guión da película A lingua das bolboretas (1999) (Butterfly) dirixida por José Luís Cuerda. A película comparte co relato principal tanto o título como o narrador e protagonista; Moncho, un neno galego coñecido no pobo como Pardal ou Gorrión. A través dos seus ollos percibimos os anos directamente anteriores e o comezo da Guerra Civil española en Galicia; punto de vista que permite unha reconsideración do pasado e das súas repercusións na construción da identidade galega por parte do discurso hexemónico.
Ou feito destrutivo do 1936 significou tamén unha terrible involución estética. Durante xeracións e ata hoxe. Cando ou mal se instala na sociedade como unha orde, como un sistema que afecta ao recuncho mínimo dá vida, tamén transtorna a mirada humana e ou xeito de ver e intervir na paisaxe. (M. Rivas). Estas palabras explican a profundidade e o alcance dos efectos da ditadura máis aló dos feitos físicos.
A autoetnografía lógrase tamén a outros moitos niveis tanto na película como no relato. Este último, A lingua dás bolboretas, narra a historia de Pardal, un neno de seis anos, que comeza a ir ao colexio e a coñecer o mundo poucos anos antes de que comece a Guerra Civil española. Dentro da súa propia familia atópase a división política que caracteriza esa época: "Ou meu pai era republicano. A miña nai non."  Con todo ambos convivían na unidade familiar como o fixeron as diferentes tendencias políticas durante a II República. No fogar, ningún deles se impuña; si o facía un acordo tácito de manter o neno á marxe daquelas controversias. Pardal é libre: Eu ía para seis anos. Outros nenos dá miña idade xa traballaban. Pero ou meu pai era xastre e non tinga terras nin gando.  Así pasaba grande parte do día a corricar pola Alameda.
Deste xeito gañouse o alcume co que se identifica a si mesmo ao longo de todo o conto: "Pareces un Pardal" . Isto reflicte un arraigado costume galego que consiste en adxudicar un sobrenome relacionado cunha característica persoal moi representativa da identidade individual. Pardal é caracterizado como un paxariño silvestre, un habitante da natureza, e a súa gran afección polos "bechos" (nas súas propias palabras) non fai senón reforzar este aspecto identitario que o liga directamente a Galicia, un lugar de frondosa natureza. Todo iso indica que a identidade do neno está estreitamente ligada á galega.
O conflito lingüístico, pola súa banda, aparece representado moi ironicamente pola banda de música:  Nos dirigimos a nuestro distinguido público en castellano ya que el gallego lo hemos olvidado después de nuestra última gira por Hispanoamérica. Máis aló da improbabilidad da xira dadas as circunstancias económicas, este comentario sitúa claramente a xerarquía idiomática: O castelán relaciónase con Hispanoamérica e co diñeiro que alí facían os indianos; mentres que o galego está ligado á pobreza que se vive en Galicia.
Os outros dous relatos: "Carmiña" e "Un saxo na néboa." O primeiro presenta un complicado trío que manteñen Carmiña, o seu can e o seu amante; relación que, por outra banda, é censurada pola familia de Moncho. Esta dialéctica tampouco terá lugar durante a ditadura franquista que, como sabemos, tratará de abolir a polifonía sexual.
A isto hai que engadir unha das escenas máis poéticas e poderosas correspondentes a "Un saxo na néboa": o só de saxo que toca Andrés, o irmán de Moncho, en Santa Marta de Lombás. Até ese momento estivo desafinando constantemente a mesma melodía, pero entón, aparece unha fermosa rapariga chinesa, casada da cal se namorou, e a música máis fermosa brota daquel instrumento ligándoos por un belo instante en que a cámara só os recolle a eles en primeiros planos alternos unicamente interrompidos pola chegada do marido.
Para terminar, vaiamos a ese controvertido final tanto de "A lingua dás bolboretas" como da lingua das bolboretas. Cando comeza a Guerra Civil, e toman o poder as tropas nacionais, xa non hai lugar para a polifonía. Os militares nacionais deteñen aos republicanos durante a noite e ao día seguinte reúnen á xente do pobo na praza para dar exemplo. Mentres trasladan aos prisioneiros presionan ao pobo para que os insulte e aos nenos para que lles tiren pedras

Ao mesmo tempo que isto lle ocorre ao neno, tamén lle ocorre á cultura galega. Xusto cando estaba a renacer cultural, política e economicamente tras a represión dos Séculos Escuros, vese truncada pola Guerra Civil e a ditadura o cal a obriga a replegarse novamente como a lingua das bolboretas a fin de sobrevivir na crisálida das clases baixas iletradas. Unha cultura liminal por desprezada e por oral que resiste na fronteira como Pardal.

Película de 1999 dirixida por José Luís Cuerda, rodada en Pontevedra, Allariz, etc.