@ As cousas do Luís da Vila do Cabo en ogalego.gal

Luís Gayoso Baqueiro naceu na Vila do Cabo de Antas en 1952 no pontevedrés concello da Lama, onde se criou. Foi moitos anos profesor de Lingua Galega e Literatura no IES Frei Marín Sarmiento de Pontevedra. O 17 de maio de 2016, Día das Letras Galegas en honor a Manuel María, creouse esta páxina na que se recollen as súas lembranzas da infancia.

1. Para sandar unha ferida provocada pola mordedela dun bicho.
Pasábase un coitelo sobre a ferida, a zona inchada, tres ou cinco veces, sempre número impar. Tamén había que fixarse na cor da pel, se estaba inflamada, inchada, porque podía ser a picadela dun bicho ou o aire de sapo, araña ou outro animal. Pasábase o fío do coitelo por enriba sen facer forza, sen cortar. Mentres... recitábase esta oración:
Sea sapo ou sapón
ou araña ou arañón
ou bicho de calquera nación,
será cortado e recortado
coma a herba no sagrado.
Pola gracia de Dios i a Virxe María,
un Padrenuestro i unha Ave María.

Imaxe feita polo avó de Luís

2. Como curar a dor de cabeza.
Cando a persoa tiña dor de cabeza naqueles tempos o máis normal é que estivera producida por un mal de ollo. Para comprobalo collíase o rosario, dábaselle unha volta e pasándoo por enriba da cabeza dicíase esta oración:
Por aquí pasou Xesucristo
antes que este mal fose visto.
Viva Cristo e morra isto!
Pola gracia de Dios i a Virxe María,
un Padrenuestro i unha Ave María.

Pasábase cinco, sete ou nove veces. Sempre era unha muller a que pasaba o rosario. Se era mal de ollo a esa muller comezaba a abrírselle a boca, canto máis forte era o mal de ollo máis se lle abría a boca. Tanto se lle abría a boca que semellaban desencaixarse as mandíbulas. Se non chegaban cinco veces, sete, ou mesmo nove. Se aínda así non era suficiente había que acudir ao sal. Entón collíase unha presa de sal que se pasaba por enriba da cabeza do doente mentres se dicía:
Sal salado,
que pasáche-lo mar salado,
sácame esta ferida i este ollado!
Vai e non volvas aquí!
Todo este mal vaia para quen o botou!
Pola gracia de Dios i a Virxe María
Un Padrenuestro i unha Ave María

Collíase a presa de sal que se levaba nos dedos e tirábase cara atrás ata tres ou cinco veces, non se chegaba a sete. Era tan forte a cerimonia que ás veces a vella que oficiaba tiña que sentar e tomar folgos.
O rosario que se pasaba tiña moitas medallas, a cruz de Caravaca e un anaco de madeira, madeira sagrada dunha cruz, dun santo, dalgún obxecto relixioso.
A dor de cabeza podía pasar ou non, se era de mal de ollo pasaba.

Traxe da primeira comuñón de Luís

3. Como curar un meniño avantado.
Rosa da Vincurada era unha muller coa cara moi branca e un pano que lle cubría parte da cara e cabeza. Tiña unha lingua longa que botaba fóra continuamente lambendo a cara. Aos nenos metíanos medo vela, impoñía respecto.
Cando un neno estaba maliño e sobre todo non comía era que estaba avantado e había que saber por que. Podía ser por unha gata ou por unha muller preñada. Entón chamaban a Rosa, viña e collían ao meniño, metíano nesa palagana grande branca que temos aí fóra e lavábano. Secábano cunha toalla de liño, pero había que secalo a contrapelo, de abaixo para arriba, pernas, corpo, brazos e cara de última. E logo collían unhas pallas que ela traía, eran de trigo, que era raro que por aquí non se botaba trigo, o que se botaba era centeo.  Collía auga e botábaa nesa toalla de liño e aí quedaban uns pelos, podían ser pelos dun animal, dunha gata ou pelos dunha muller. Entón ela collía os pelos, xuntábaos coas pallas de trigo e queimaba todo. E o rapaz xa deixaba de estar avantado e podía comezar a comer. Podía ou non. A min fixéronmo dúas veces.
Cando Rosa xa ía moi vella tamén Leonilda do Calvario facía o ritual, pero xa non tiña tanta fama.

Os bisavós do Luís

4. Os paxaros: o cuco, o pimpín, a chasca e a bubela.
Todos os anos teño que ouvir cantar o cuco (canto). Se o cuco non canta para min xa non é un bo ano. Meus avós, miña bisavoa sempre me contaban a historia do cuco. O cuco viña todos os anos de lonxe, para nós era un misterio. Pero había unhas condicións. Primeiro tiñas que levar, ter enriba, unhas moedas porque daba boa sorte. Por iso os rapaces procurabamos levar sempre no peto un patacón, un real, polo que puidera pasar. Se alguén non oía cantar o cuco ía ter un ano moi malo. Por exemplo, cando alguén estaba moi mal, moi doente, dicíase: ese xa non vai ouvir cantar o cuco. E contaban a historia do cuco, ese paxaro listo que comía os ovos doutro paxaro e logo poñía os seus no niño. El non os críaba, quen os criaba era o outro, ademais de listo tamén era nugallán.
Outro paxaro é o pimpín, un paxaro admirado, protexido, que canta ben, ese non o mataban. E se un rapaz mataba o pimpín co seu tiracroios, entón o seu avó, sobre todo a súa avoa, leña no rapaz. Por que? Porque cando andaban buscando a Xesús para crucificalo, non sabían onde estaba, atoparon o pimpín e preguntáronlle: pimpín, viches pasar por aquí a Xesús? E el responde: pimpín, por aquí non o vin.
Outro paxaro é a chasca. Era coma un insulto (canto). Cando unha sogra quería falar mal da nora, dicía: é unha chasca; coma se dixera: non vale nada. Era moi ruín e si se podía matar, o neno que mataba unha chasca case tiña un premio. Por que? Porque na mesma historia, buscando a Xesús para crucificalo topan cunha chasca. Pregúntalle: viches pasar por aquí a Xesús. Responde: chas, chas, por aquí ben vas.
Logo tamén está a bubela que traía moi mala sorte (canto). A xente maior non a podían ver e desfacían os seus niños. Ao mellor relacionaban a bubela coa morte e non entendo o por que. Ten moita beleza cando abre o seu abano que parece unha prolongación do bico. Pero parece ser que cheira mal, cheira a morte. Cando facía o niño nun oco dunha parede, tapábanlle o niño. E se podían matábana. Logo outra explicación que eu puiden saber é que fai o niño coa bosta das vacas, coa merda que atopa nos camiños. Por iso cheira mal.

Tamén era de boa sorte ver unha lavandeira, sinal de que ía chegar unha carta.

Matrícula para o carro na casa da Vila do Cabo

5. O meu nacemento.
Nacín na Vila do Cabo un 11 de novembro (mes once) ás 11 da mañá despois dos once meses de casar meus pais. O  número once está sempre aí. No parto non había médico e xa vai sendo hora de que ás parteiras se lles dedique un monumento, que axudaron a nacer a moitos rapaces e rapazas. Eu nacín negro, os meus pais, os avós, os tíos, que estaban todos alí levaron un susto. A cor debía ser de que nacín forzado. E había que levar xa o rapaz a bautizar á présa. Pero que pasou? Que os padriños non compraran a roupa porque non se podía comprar a roupa antes de nacer o meniño xa que daba mala sorte e tampouco sabías se ía ser un meniño ou unha meniña. Pero leváronme correndo aínda que non tiña roupa porque ía morrer. Nacera negro, ía morrer e, ala, correndo para a igrexa. Corenta días despois cando miña nai entra na igrexa os padriños compran a roupa para ir presentable. Eles todos contentos, eran xa de avanzada idade, foran padriños do casamento dos meus avós, padriños da miña nai, padriños do casamento de miña nai e padriños do meu nacemento. Eran velliños.

A casa da Vila do Cabo en Antas

6. Remedios santos para as doenzas.
Hoxe se temos unha enfermidade imos ao médico. Na época dos meus avós, dos meus bisavós, había outros medios para curar. Acudíase moitas veces á igrexa. O cura deixaba de noite a porta da igrexa aberta, non lle pasaba a chave porque sabía que a xente iría coller algunha peza da roupa que el usaba para misar e outras cerimonias. Levaban esa peza de roupa para a casa e o doente, que normalmente tiña unha enfermidade da alma nestes casos, tiña que levar esa peza vestida durante tres ou cinco días. Esa roupa non podía levar outra debaixo, tiña que estar en contacto coa pel. Pasado ese tempo lavábase a peza de roupa e devolvíase á igrexa. O cura sabía todo iso pero non dicía nada, non pasaba nada.
Tamén se entraba na igrexa para buscar un óso, o que sería máis normal. Pero o cura tiña detrás do retablo a carraca. A carraca era o xoguete preferido dos rapaces, tocala ás escondidas do cura era toda unha aventura. Todos queriamos ter na casa unha carraca, eu pedíalla a meu avó e el prometíama, pero… Con case sesenta anos conseguín unha carraca que gardo con agarimo. Para asustar os nenos e que non collesen a carraca, o cura poñía diante unha calivera, aqueles ósos, aqueles ollos profundos poñían medo. E a calivera ás veces desaparecía. Onde estaba? Pois cando había unha persoa doente, na cama, cun mal de corpo, cun mal de ollo… collíase e levábase para a casa para estar en contacto con ela; mais non eran días, eran só horas. Despois devolvíase e colocábase no mesmo lugar.

Ver As cousas do Luís da Vila do Cabo I:

7. O Antas de antes.
Vin ao mundo en Antas, no concello da Lama. Cambiou moito. No lugar da Vila do Cabo só eramos dous rapaces, a miña irmá e mais eu. O resto eran vellos porque a xente nova estaba na emigración. Eramos os nenos de todos, iamos de casa en casa. Ás noites non había televisión e moitas veces nin luz, entón os veciños das seis casas reuníanse nunha, os vellos contaban as súas historias e os nenos escoitabamos. Esa foi unha boa escola. Estabamos caladiños, quietos, ouvindo aquelas historias máxicas, de aparecidos, da Santa Compaña, de lobos. Pero sempre era un lobo moi grande, tan “grande como o burro de Domingos”, que andaba polas casas traballando e tiña un burro famélico. Eu nunca vira o lobo, que mataba animais e mataba xente, noutros lugares lonxe de Antas, pero mataba xente.
Tamén tiña un elemento máxico, que contaban historias da emigración. Todas as casas tiñan alguén en América. Nós coñeciamos Arxentina, Uruguai, México sen ter visto imaxes delas, todo polas referencias dos vellos. E viamos as rúas, como vivía a xente de Cuba polo que nos contaban: eu estiven… eu vívín… eu presenciei… Todo iso ata aos seis anos, que logo marchei. E tiñamos clases de economía: mañá teño que vender un becerro para pagar a contribución, vender uns ovos para comprar fariña de trigo. Que o pan de trigo era coma un premio, a diario comiamos pan de millo. Aquí as vacas non producían leite, tíñanse para traballar. Se saía unha becerra ruín, unha vaca sen forza, esa era a vaca do leite. Cando no lugar nacía un meniño viñan á casa mercar o leite para a criatura.
A feira era un lugar máxico. Dos sete aos nove anos meu avó levábame ás feiras, era o mellor premio: Doade, a Ponte. Tantas tendas, era o centro comercial! Escoitaba cantar un cego que pedía.

En Antas tamén había os pobres que aparecían pola porta e coñecíamolos. Eran as cousas da Vila do Cabo que mesmo ten unha copla:
Viva a Vila do Cabo!
de lonxe parece vila,
unha rosa na entrada,
un caravel na saída.

Coa emigración eran moi importantes as cartas, a carta. Todos os días ás seis menos dez da tarde a esperar o correo, no autobús do Cachafeiro viña unha carteira chea de cartas. Ao ver o coche berrabamos: Barreiro, o correo! O carteiro Barreiro era un home bo, unha especie de guía. El abría a carteira e todos agardabamos… Se non veu carta, mañá é outro día.
Lembro un personaxe moi curioso, Prudencio, que vivía na aldea de Caritel. Saía da súa case cheo de remendos no pantalón e sobre todo na chaqueta, ía cun saco ao lombo. Viña de aldea en aldea e de casa en casa. Botaba o que a miña avoa chamaba “a buenaventura”. Dicía: vénche unha carta de camiño. Todo o mundo lle preguntaba por algún familiar. A carta podía tardar, días ou meses. El primeiro informábase noutros lugares e logo contaba as novidades: fulaniño está moi mal, aquel... Había moita xente doente, moita xente encamada; por que encamaban? Non se sabía. A cambio da “buenaventura” levaba dúas patacas, dúas ou tres espigas, touciño. Ata que enchía o saco, entón media volta e á casa. Andaba no procura dos enterros porque había velorio, había comida, papatoria, que podían durar dúas noites. El contaba os seus contos e comía.
Tamén en cada lugar había un tolo que berraba e berraba pero non lle tiñamos medo. Por que berra Gerardo? Pois Gerardo berra porque a lúa está chea, porque vai haber cambio de tempo, porque... E estaba o cego que viña co seu can e tiña a súa lata onde metía a comida que lle daban. Todo isto era nosa infancia.

Ver As cousas do Luís da Vila do Cabo II:

8. Lembranzas da miña escola.

Empecei a escola aos seis anos, estaba nos Carreiros nunha casa particular. O mestre era don Eduardo Piñeiro. Conviviamos rapaces de moitas idades. Tamén había rapaces de catorce, quince, dezaseis anos. Íase á escola cando non había que traballar na casa, na matanza non se ía á escola, no maio tampouco porque había que traballar. Que facían eses rapaces maiores na escola? Estábanse preparando para emigrar a América. Na escola todo era en voz alta, líase, aprendíase a contar, cantábase en voz alta. Ao fondo da escola había unha máquina de escribir que nos anos cincuenta e oito, cincuenta e nove, sesenta, era algo máxico; e nesa máquina estaba un rapaz que ía marchar á emigración a América. O mestre preparaba o rapaz para a emigración: saber escribir e algo de cálculo. Ese rapaz era maior, máis serio, respectado polo resto. Xa non erguía a man cando o mestre preguntaba cantos ían tomar o leite. O mestre mandaba a un á fonte buscar a auga para mesturar co leite en po... auga fría e un pedaciño de queixo. Ese rapaz xa estaba noutro nivel e non xogaba connosco no recreo.
Todas as tardes ao inicio había lectura en voz alta. E tamén historias e experimentos. Ese mestre un día ensinounos a podar árbores. Outro día colleu un papel de fumar, colocouno enriba da mesa, colleu unha lupa que daba o sol e o papel comezou a arder, para nós era pura maxia. O mestre faltaba o primeiro de cada mes, tiña que ir a Pontevedra cobrar o mes. Se faltaba viña o seu fillo. Un día chega o seu fillo que estaba estudando Medicina en Santiago, traía tizas de cores que nós nunca viramos. Comezou a debuxar no encerado un corpo humano, as veas, o corazón, o fígado, e nós a mirar. Pasou moito tempo explicando aquilo, a circulación. Ninguén levantaba a cabeza, era algo máxico. E pasou a unha, a hora de saír, e continuamos en silencio sen movernos, sen fame. Apareceu miña avoa preocupada porque eu non chegaba á casa, dos outros ninguén se preocupaba. Foi algo marabilloso, algo que nunca vira na miña vida.
Pero os avós dicían: este mestre non lle aprende nada aos nenos. Naquel momento eu non era consciente pero hoxe penso canto lle debemos a aquel mestre que tiña diferentes niveis e idades de alumnos. Saín desa escola con nove anos, en outubro, para un colexio de Pontevedra de prestixio, referencia na zona e cun nivel alto. Co que me ensinara aquel mestre non era dos últimos, se queres era dos primeiros. Ese mestre merece un recoñecemento. O 99% dos alumnos que pasaron por alí non tiveron outra escola.
El sempre nos metía medo. O medo estaba sempre comigo. Eu tiña medo a ir á escola porque tiña medo a un can que estaba antes da escola, non pasaba polo camiño porque estaba o can. Unha vez que ía á escola comecei a dar volta no medio do camiño porque vía un home sentado nun muro; unha veciña dicíame: Luís, non é un home, é un saco de patacas. Así era, pero o medo fíxome ver un home, un vello. O mestre dicíanos que a escola ía caír, un día ensinábanos unha parede que ía caír. E dicíanos o que tiñamos que facer: cando sintades un pequeno ruído, como unhas areas que caen á madeira corredes todos a estas dúas columnas e agarrádesvos a elas aquí no medio porque aquí non vai cair o teito. Tiñamos medo pero sabiamos como reaccionar a esa situación. A escola aínda hoxe non caeu.
A escola, o camiño da escola, as aventuras. A época dos niños, tiñamos que estar con moito ollo a ver quen acertaba máis niños. O mestre tiña moi en conta o trato aos paxaros, o de respectar os niños. Se sabía que destruïamos un niño ou tocabamos os ovos había un castigo. O mesmo se levabas un paxaro para a túa xaula. O respecto ao medio, á natureza, as súas historias, esa era a súa escola masculina, porque tamén había a escola feminina. Foron para min tres anos moi ben aproveitados.
Xa despois de coller o millo xagabas aos coellos. Levabas ás escondidas da casa os carozos do millo. Uns eran os coellos, outros eran os cans, outros os cazadores. O coello estaba no tobo, o can entraba no tobo, sacaba o coello e o cazador disparaba. Os rapaces de cada lugar enfrontábanse aos outros a pedradas, non pasaba nada. Nin os pais protestaban porque lle romperan a cabeza ao seu fillo. Como para xogar aos coellos se necesitaban os carozos había que levalos ás escondidas porque se necesitaban na casa para acender o lume. Na época dos carros facíanse carros de madeira e para que andasen ben tiñas que coller na casa pingo do porco escondido e pasarllo no eixo. A época dos trompos, a das bolas, cada época do ano tiñas un xogo, unha historia.
Que queda daquela escola? Queda a casa e no meu caso queda a lembranza.

Ver As cousas do Luís da Vila do Cabo III:

9.- O músico Javier Abraldes compuxo esta peza musical para as historias que sempre contaba Luís Gayoso:

Mordobre: historias de Gayoso (explicación)

10.- Discurso pronunciado por Luís Gayoso na homenaxe da súa xubilación:

11.- Entrevistas na revista do Instituto Frei Martín Sarmiento a Luís Gayoso con motivo da súa xubilación:

ogalego.eu/ogalego.gal ten unha licenza Creative Commons Atribución-Non comercial-Compartir igual 4.0 Internacional.