ogalego.eu
Ramón Caride
Lit. galega do S. XX e da Act. 2º Bach. Poesía
Literatura Galega do S. XX e da Act. 2º Bach
qr

Foto: Ramón Caride Ogando, escritor, homenaxe de ogalego.gal

ogalego.eu // ogalego.gal son  Vitoria Ogando Valcárcel e Anxo González Guerra, catedráticos de L. e Lit. Galega xubilados

NARRATIVA. LITERATURA GALEGA DO S. XX E DA ACTUALIDADE. 2º BACHARELATO


B2.1. Análise da narrativa galega do século XX e da actualidade, e descrición dos seus paradigmas, os seus contextos e as súas influencias.

1. Autores/as das Irmandades, o Grupo Nós e outros/as autores/as.

Esta etapa –especialmente de 1916 e 1936- é coñecida como a Época Nós pola importancia que estes autores terán na cultura galega.
Otero Pedrayo, Risco, Cuevillas (o Cenáculo Ourensán) teñen unha primeira etapa de inadaptados e só a partir de 1918 centran a súa atención en Galicia. Castelao en cambio provén do agrarismo. Todos eles son políglotas, cultos, universitarios e participan en todas as actividades galeguistas: Irmandades da Fala, Seminario de Estudos Galegos, Partido Galeguista... Eles son os creadores da moderna narrativa galega, introdutores das correntes europeas do momento e iniciadores do ensaio en galego.

1. A contribución de R. Otero Pedrayo foi fundamental no cultivo e modernización da narrativa longa e xira ao redor da Galiza contemporánea. Podemos clasificala en:
a) NOVELAS REALISTAS: Ambientadas na Galiza rural do s. XIX, narran o proceso de decadencia da fidalguía e os cambios que experimenta a sociedade rural. Destaca Os camiños da vida (1928). 
b) NOVELAS CULTURALISTAS: narran a evolución da conciencia galeguista na súa época. Son novelas sen acción, ideolóxicas, case máis próximas ao ensaio que á narrativa. A máis representativa é Arredor de si (1930), cuxo protagonista, Adrián Solovio, é un trasunto do propio Otero e a súa incorporación ao galeguismo.
Apartadas da súa temática habitual están Fra Vernero e A romeiria de Xelmirez .
A xeito de conclusión podemos dicir que hai tres temas recorrentes na narrativa de Otero
* A tradición: sabedoría acumulada polas sucesivas xeracións ao longo de séculos, conforma a cultura espiritual dun pobo,
* A fidalguía: Otero non lle perdoa a súa deserción da aldea e do galeguismo, mentres os comerciantes foráneos se fan coa dirección da sociedade. Inventa unha fidalguía ideal, irreal, consciente do seu papel na sociedade galega.
* A paisaxe: dotada de vida, goberna a vida do home.
O seu estilo, persoal e barroco, levou a Carballo Calero a definilo como un cesto de cereixas.

2.  Castelao foi unha personalidade polifacética, que cultivou múltiples campos sempre defendendo Galiza e todos aqueles que sofren. A súa técnica narrativa caracterízase pola síntese e a selección, sinxela en aparencia mais froito dun laborioso traballo de depuración e escolma.
A 1ª obra narrativa foi Un ollo de vidro. Memorias dun esquelete (1922), visión sintética da realidade social, na que sae particularmente maltratada a figura do cacique.
Cousas son relatos moi curtos que Alonso Montero considera un novo xénero narrativo, 45 relatos nos que aparecen as constantes do autor: humor, denuncia dunha realidade inxusta e posicionamento ao lado dos máis débiles.
Os dous de sempre (1934). Tanto o título como o debuxo da portada (un paxaro e un sapo) fan referencia aos dous tipos humanos fundamentais: o emprendedor e o conformista. Narra as peripecias vitais e as ambicións de Pedro e Rañolas, contrapostos desde a súa infancia á madurez
Retrincos (1934) Cinco relatos sobre cinco momentos pseudoautobiográficos (O segredo, O inglés, O retrato, Peito de Lobo e Sabela).
Risco cultivou tamén a narrativa (O porco de pé, feroz sátira antiburguesa con gran carga humorística) pero é fundamentalmente ensaísta.

3. Rafael Diese, pertencente á Xeración do 25 escribiu Dos arquivos do trasno (1926), colección de contos de temática variada que xiran ao redor da psicoloxía e das experiencias extraordinarias da xente galega. Vinculados a Cousas porque neles se conta só o esencial, sen elementos superfluos, hai lirismo e humorismo, mais o sentimento non é tan fondo como en Castelao.


 2. Produción bélica e autores/as do exilio. Os renovadores da prosa: Ánxel Fole, Eduardo Blanco-Amor, Álvaro Cunqueiro e Xosé Neira Vilas. A Nova Narrativa Galega. Autores/as dos primeiros 70.

Como consecuencia da guerra civil, a literatura galega deixa de existir como manifestación pública durante máis dun decenio. O centro da actividade literaria desprázase para Latinoamérica, onde os nosos escritores exiliados manteñen o facho da cultura galega.

Moitas obras escritas no exilio son case todas publicadas na democracia. Son obras realistas e cargadas de elementos autobiográficos que tratan o tema da guerra civil, así como o dos anos inmediatamente posteriores. O mundo dos fuxidos, da guerrilla antifranquista e da represión son debuxados nuns textos directos que case sempre empregan un narrador en 1ª pers., outorgándolle deste xeito unha confidencialidade notábel á historia:
Non agardei por ninguén, Ramón de Valenzuela, Bos Aires, 1957.
Era tempo de apandar, R. de Valenzuela, 1980
O silencio redimido, Silvio Santiago, 1976
O siñor Afranio –ou como me rispei das gadoupas da morte-, Antón Alonso Ríos, 1979
Pero tamén se publican obras clave da nosa literatura como A Esmorga, de Blanco Amor ou Memorias dun neno labrego (1961) de Neira Vilas, un dos libros máis lidos de toda a narrativa galega e traducida a múltiples linguas.

Liñas:

1.Hai unha liña de continuación da prosa da Xeración Nós: Risco, Otero Pedrayo ou Carballo Calero, pertencente á Xeración do 36 e autor da primeira novela de posguerra, publicada no 1951, é A xente da Barreira, que narra a vida de varias xeracións dunha familia fidalga.

2.O realismo fantástico, representado pola obra de A. Cunqueiro. Trátase dunha literatura que mestura elementos culturalistas de orixe árabe (Simbad), greco-latina (Orestes) ou nórdica (Merlín) con recursos provenientes do mundo popular, de xeito que consegue ligar o máis profundo da nosa imaxinación colectiva a temas literarios de carácter clásico.

3.O realismo popular, representado por Ánxel Fole. O popular ascende á categoría de culto a través dun texto que nunca se afasta do relato oral, da xeografía luguesa, da lingua dialectal. Non hai –como en Cunqueiro- presenza de cultura libresca.

4.O realismo social, representado por E. Blanco Amor. Situadas no Ourense (Auria) de principios do s. XX, plasman a vida das clases obreiras ou marxinais, denunciando as inxustizas que padecen.

5.O realismo rural, representado por Xosé Neira Vilas, coñecedor de primeira man das penurias da vida labrega, non exento de denuncia.

6.Ao mesmo tempo nacerá a Nova Narrativa Galega da man dos autores máis novos, como Ferrín, Mourullo ou Casares, unha prosa totalmente diferente e moderna.

I. Álvaro Cunqueiro (Mondoñedo, 1911-Vigo, 1981). Poeta antes da guerra, foi despois autor de éxito en prosa (en castelán levou o premio Nadal no 1961). Podemos destacar as seguintes características:
Mestura de realismo e fantasía: Personaxes da literatura universal (Merlín, Sinbad...) comparten con xentes do pobo galego vivencias e preocupacións (Dª Xenebra atende a cociña, a Merlín enferrúxaselle o camiño de quita e pon...).
Predominio da oralidade no estilo: De neno escoitou moitos contos de boca da nai e na botica do pai, o que influíu no seu gusto pola maneira tradicional de contar, cheo de apelacións ao oínte, comentarios do narrador, alusións ás fontes...
Tendencia á disgregación da novela: Non hai unha estrutura clásica de presentación, desenvolvemento e desenlace, senón unha técnica de relato dentro do relato, ou relatos sucesivos cun débil fío argumental.
É representativa Merlín e familia. (1955), a súa 1ª obra narrativa en galego, recreación da materia de Bretaña desde a particularidade dunha perspectiva galega.
Escribiu tamén libros de semblanzas, breves retratos de personaxes populares con toda a aparencia de seres reais, aínda que ás veces os seus poderes ou aventuras sexan de natureza marabillosa, relacionados coas crenzas da nosa cultura tradicional.

II. Ánxel Fole (Lugo, 1903-1986). Despois da guerra viviu nas montañas de Lugo (Incio, Quiroga, Courel...) dando clases particulares. A súa obra está formada case exclusivamente por libros de contos (os principais Á lus do candil, 1953 e Terra Brava, 1955) ambientados nesas montañas de Lugo e escritos coa lingua que alí se fala. Seguen a técnica dos contos populares, tradicionais, que se contaban antes “á luz do candil” entre varias persoas. Tamén os temas seguen esa tradición oral: contos de lobos, de aparecidos e premonicións da morte; de lendas populares (a Santa Compaña...) combinados cun agudo sentido do humor e normalmente explicados pola lóxica.

III. Eduardo Blanco Amor (Ourense, 1897-Vigo, 1979). Toda a súa narrativa se desenvolve en Ourense (que el chama Auria) a principios de século, no ambiente que el vivira de neno. Debemos destacar as súas dúas novelas, que todos os críticos consideran entre as mellores de toda a nosa literatura: 
-A esmorga (1959) participa da renovación na narrativa galega da época, tanto na temática (protagonismo compartido, das clases populares) como na forma (técnica telefónica). É a declaración perante un xuíz dun acusado que relata a historia tráxica del e dous compañeiros, todos homes marxinais, en 24 horas de bebedela e que acabará coa morte de todos.
-Xente ao lonxe (1972) é unha radiografía do Ourense de principios de século a través da experiencia dun grupo de traballadores, vinculados a organizacións de carácter obreiro e sindical, que loitan por unha escola laica e popular fronte á burguesía que pretende unha escola relixiosa. É en certa medida a antítese de A esmorga, pois nesta os conflitos fican reducidos ao plano persoal dos protagonistas, mentres que en Xente... son descritos desde a perspectiva da colectividade. Técnica e tematicamente é a máis complexa pois ten un enfoque polifónico, de perspectiva múltiple, ao mesturar diferentes narradores: desde un obxectivo en 3ª pers. até varios (protagonistas ou testemuñas de determinados feitos) en 1ª. O principal é Suso, neno de 12 anos que vai madurando ao longo da obra. No tema mestura a historia da familia de Suso, o nacemento do sindicalismo en Auria e numerosas historias secundarias.

IV. Xosé Neira Vilas (Gres, 1928-2015) (Aínda que incorpora algunha técnica innovadora) está moi afastado dos autores da NNG. Podemos clasificar a súa obra en torno a dous focos:
Galicia interior: Plasman a sociedade campesiña, marcada pola opresión e pola pobreza económica, cultural e ideolóxica. Os personaxes semellan incapaces de escapar dese mundo atrasado onde impera a dominación política e relixiosa nun clima de sometemento e resignación. Unhas son de protagonismo infantil (pero non literatura infantil) e outras de protagonismo adulto. A máis sobresaliente é Memorias dun neno labrego (1961), o libro máis lido da literatura. galega e traducido a moitas linguas. Trátase dunha novela de estrutura sinxela, en boca dun neno que non se conforma con esa vida e se ve obrigado a emigrar. 
Galicia emigrante: Mostran os problemas xerados a causa da emigración forzosa: a morriña da terra, o illamento e as dificultades de adaptación ao mundo urbano, a loita por saír da miseria... Historias de emigrantes (1968)
Tamén escribiu literatura infantil: Espantallo amigo (1971), entre outros e ensaios.

Na década dos 50, cando se inicia a recuperación da literatura galega , xorde un grupo de mozos que incorpora á nosa narrativa novos motivos e novas técnicas relatoras, do mesmo xeito que os homes do grupo Nós supuxeran un achegamento ás novas tendencias culturais de Occidente, son os integrantes da Nova Narrativa Galega. Non se pode falar en sentido estrito dunha escola ou grupo homoxéneo, mais úneos a súa formación universitaria, con claras inquietudes galeguistas, viaxeiros por Europa e coñecedores da literatura europea e americana. No plano literario, a súa intención innovadora e o desexo de ruptura formal coa tradición narrativa.
Aínda que o nome é un calco de Nouveau Roman–movemento contemporáneo francés-, non é esta a única influencia, nin sequera a máis destacábel. Participan da concepción desintegradora da novela tradicional practicada por escritores do s. XX (desde os anos 10 até o nouveau roman) que foxen do relato da biografía -a vida literaria- dun heroe problemático. Interesa a narración sen andadura lóxica, mesmo sen protagonista individual e sen historia: recollen de M. Proust a descrición minuciosa dos estados de ánimo (novela psicolóxica), de Kafka o mundo atormentado, con protagonistas illados e impotentes ante unha realidade estraña e absurda; de J. Joyce a exploración do monólogo interior; de W. Faulkner a destrución da lóxica temporal (retrospeccións, prospeccións, minutos eternos, eternidades brevísimas...); do psicanalista Sigmund Freud a presenza do complexo mundo do subconsciente (traumas, soños, símbolos...). O Nouveau Roman propugna o obxectalismo, concédelle ás cousas a mesma importancia que aos personaxes, que deixarán de ser o centro; o protagonista fica reducido a un pronome EU, TI..., cuxa identidade non interesa, que se atopa perdido, que busca non sabe que, que non sabe por que está aí... E para presentarnos as situacións sérvese da vista, que percorre a superficie das cousas, presentándonos as formas, límites e contornos (como unha cámara de cine). A obra de arte redúcese a un puro formalismo, a unha construción enxeñosa e artificiosamente técnica. En palabras de Mª Xosé Queizán, unha das autoras, procúrase “elaborar a novela sen tema, sen andadura lóxica, sen busca; non hai heroe nin historia, nin anécdota”.
CARACTERÍSTICAS:
A) No relativo ao argumento, ao tema:
- Abandono do antropocentrismo.
-Localización espacial imprecisa, sen identificación física. 
-Ambientes urbanos.
-Ausencia de preocupación inmediata polos conflitos do país, que só se albiscan nun segundo plano en clave simbólica. 
-Mestura de realidade e mundo fantástico, onírico.
-Exploración de situacións estrañas e opresivas, nos límites do absurdo.
-Presenza do sexo (escasamente apreciable na literatura anterior) e da violencia, que moi frecuentemente leva emparellada a morte.
B) Formais:
- Monólogo interior.
- Distorsión temporal, botando man da retrospección ou "flash-back", da técnica de montaxe de diferentes planos con independencia do curso lineal en que se sucedan, ou da ralentización de acontecementos, como a cámara lenta do cine.
- Pluralidade de voces narrativas, que se alternan e superpoñen, mesturando ás veces as persoas gramaticais.
- Enfoque obxectalista no que o narrador non rexistra máis que os feitos que percibiría unha cámara.
O corpus da NNG abrangue unhas vinte obras publicadas entre 1954 (Nasce un arbre, de Gonzalo R. Mourullo) e 1971 (Adiós, María, de Xohana Torres).

O autor máis destacado é Xosé Luís Méndez Ferrín (Ourense, 1938), cunha obra moi extensa e moi relacionada entre si, formada por novelas e relatos curtos que comparten a creación dun mundo fantástico, con forte presenza de violencia e elementos políticos tratados de forma alegórica. Nela podemos destacar tres etapas:
-Nova Narrativa Galega: 1961-1971. Predominio da técnica experimental sobre o interese argumental. Tematicamente, trata o absurdo e a falta de sentido da vida, con influencia do existencialismo.
O crepúsculo e as formigas (1961) é un conxunto de relatos nos que deforma a realidade facéndonos dubidar se o que narra é real ou imaxinario. Pero o máis importante vai ser a violencia para mostrar situacións de opresión e miseria, é dicir, para mostrar unha realidade. A violencia, que forma parte do absurdo da existencia, prodúcese en seres atormentados e nun espazo escuro que semella ser o culpábel. Na novela Arrabaldo do norte (1964), sen seguir ningún modelo francés determinado, vese que hai unha forte vontade tecnicista (técnica obxectalista), superpondo a estrutura narrativa ao interese do relato. Presenta un home incapacitado para a comunicación, con diálogos inútiles, que anda perdido polas rúas á procura dun cambio na súa vida que non dá conseguido.
As outras dúas etapas posteriores están xa fóra dos límites da NNG:
-Segunda etapa: 1971-1980. Maior riqueza temática e omnipresencia da preocupación política. 
-Terceira etapa: a partir de 1980. Caracterízase por unha volta á fantasía e ás recreacións míticas e maior preocupación estilística, con Tagen Ata -Galiza- entre fábulas imaxinarias que encerran unha denuncia social.

Outro autor que comezou coa Nova Narrativa Galega foi Carlos Casares (Ourense, 1941-Vigo, 2002), pero as súas mellores novelas son posteriores e de feitura moito máis clásica. Nesta corrente inscríbense o libro de relatos Vento ferido (1967) e a novela Cambio en tres (1969).
A súa prosa posterior é (tal como defendía Castelao) sinxela pero moi traballada, para resultar natural e interesar a un amplo número de lectores.
As Letras Galegas de 2017 están dedicadas a Carlos Casares.


3. Temas, xéneros e subxéneros, e estéticas dos/das principais autores/as dos 80, os 90 e o novo século.

A transformación socio-política producida desde o 1975 tivo enormes repercusións na cultura galega, que viu aberta a súa presenza en ámbitos ata entón vedados. Por iso medra tamén a industria editorial, coa aparición de novas editoriais e premios literarios. Na década dos 80 houbo un aumento exponencial do número de obras publicado, favorecido pola introdución do galego no ensino, que abre unha demanda potencial de lectores novos con expectativas radicalmente distintas ao lector dos anos setenta (universitario, ideoloxizado...), o que explica a aparición dunha boa literatura infantil e xuvenil e tamén a orientación temática dunha parte considerábel da literatura.

Como característica desta nova etapa debemos destacar unha maior diversificación en todos os aspectos: de estilos, de temas e de rexistros lingüísticos:
a) Publícanse parte das novelas centradas na guerra civil e posguerra, case todas escritas moitos anos antes no exilio.
b) Narrativa histórica, con introdución de elementos fantásticos ou de aventuras (Xoán Bernárdez Vilar, Alfredo Conde...).
c) Narrativa de xénero: do oeste (Xosé Fernández Ferreiro), ciencia-ficción (Xosé Fernández Ferreiro, Lois Diéguez), erótica, negra (Carlos G. Reigosa...) que será a que maior éxito acade, de feito as novelas de Domingo Villar Ollos de auga -2006- e A praia dos afogados -2009- son éxitos actuais tanto en galego como na tradución castelá. O mesmo acontece con Pedro Feijoo: Os fillos do mar (2012) e Memoria da choiva (2013).
d) Narrativa experimental (Anxo Rei Ballesteros, Alfonso Pexegueiro...)
e) Narrativa realista (Xavier Alcalá, Alfredo Conde...)
f) Narrativa humorística (Alfonso Álvarez Cáccamo).
g) Narrativa fantástica, en boa parte influenciada por Cunqueiro (Darío Xohán Cabana).
h) Narrativa intimista (Marina Mayoral).
i) Narrativa urbana e experimental (Suso de Toro).
l) Narrativa feminina ou feminista, con protagonismo feminino.

Neste período fecundo da nosa historia cultural, que corresponde co final da vida dos vellos mestres nados nas primeiras décadas do século (Blanco Amor, Cunqueiro...) e mais coa obra de madureza dos mozos que participaron na recuperación cultural dos anos 50 e 60 (Méndez Ferrín, Carlos Casares, Neira Vilas...) incorpóranse á literatura galega moitos novos narradores.
Aínda que é moi difícil facer unha selección dos autores actuais (por non haber o suficiente distanciamento nin perspectiva histórica) nin unha clasificación dos mesmos, citaremos algúns utilizando un criterio moi subxectivo de gustos persoais e buscando non recargar de nomes e títulos.
*Carlos Casares -Letras Galegas 2017- (Ourense, 1941-Vigo, 2002) comezou coa Nova Narrativa Galega, mais as súas mellores novelas son posteriores e de feitura moito máis clásica. A súa prosa é (tal como defendía Castelao) sinxela pero moi traballada, para resultar natural e interesar a un amplo número de lectores. Ilustrísima (1980) é unha breve novela na que un bispo de principios de século en Ourense se ve obrigado por unha sociedade retrógrada e fanática a condenar o cine contra a súa vontade. O sol de verán, publicada pouco despois da súa morte está narrada por unha muller, Helena, que lembra un amor imposíbel, afectada polo repentino suicidio de Carlos.
*Xosé Manuel Martínez OCA (A Estrada, 1942) é para moitos o mellor narrador desta xeración. Ten unha extensa obra de novelas e relatos curtos. Destacaremos Beiramar (1983), Premio Blanco Amor, na que combina realismo con elementos do mítico popular galego
*Alfredo Conde (Allariz, 1945), cunha ampla obra na que destacamos Xa vai o Griffón no vento (1984), premio Blanco Amor e Premio Nacional da Crítica (1ª vez que se lle concedía este último premio a unha obra en galego): narra alternativamente dúas historias; unha que acontece na Compostela do s. XVI, no ambiente da Inquisición, e outra na Provenza actual. En 2016 publica O Beato.
*Xavier Alcalá (Miguelturra-Ciudad Real, 1947): A novela que, ata o momento, gozou de maior éxito foi A nosa cinza (1980) na que nos ofrece unha visión da infancia e a mocidade da xeración da posguerra. En 1980 publica Fábula e xa no s. XXI publicou unha triloxía sobre a historia das comunidades evanxélicas en Galicia.
*Carlos G. Reigosa (Pastoriza, 1948), coñecido principalmente polas súas novelas detectivescas: Crime en Compostela (1984), O misterio do barco perdido (1988) -sobre tráfico de armas-, A guerra do tabaco (1996) e Narcos (2001),  as dúas sobre o narcotráfico. En Pepa a loba (2006) recrea a vida desta histórica muller.
*Darío Xohán Cabana (1952): O seu mundo narrativo está fortemente influenciado por Cunqueiro: construción sinxela, fusión de fantasía e realidade, reutilización da materia de Bretaña e da mitoloxía popular, Galván en Saor (1989) é a máis representativa. Morte de Rei (1996) é unha ambiciosa e modélica novela histórica. Conta tamén cunha ampla colleita de narrativa infanto-xuvenil.
*Suso de Toro (1956): É, xunto con Manuel Rivas, o máis importante dos narradores actuais. Ten unha obra extensa e moi variada. As súas primeiras obras (Polaroid, 1986) son libros fragmentarios, transgresores, con personaxes marxinais, múltiples voces narrativas (entre as que sobresae Nano, un personaxe esquizofrénico que reinterpreta vida e obras literarias), fragmentos de cadernos... Tic-Tac (1993) é o seu máximo expoñente e a que pon fin a esta tendencia. As súas obras posteriores son máis convencionais. A sombra cazadora (1994) é unha exitosa novela xuvenil de ciencia-ficción, ao mesmo tempo que un relato iniciático e unha reflexión sobre o poder manipulador dos medios de comunicación. Calzados Lola (1997) é outra das súas obras destacadas.
*Manuel Rivas (1957): É o escritor actual con maior proxección editorial e mediática, dentro e fóra das nosas fronteiras. As súas primeiras obras no campo da narrativa foron libros de relatos, cheos de humor e lirismo -Que me queres, amor? (1995)-; entre as novelas sobresae O lapis do carpinteiro (1998) onde narra unha historia de amor ambientada na guerra civil e na inmediata posguerra; ambas as dúas obras foron levadas con éxito ao cine. E entre outras, a monumental: Os libros arden mal (2006), que colleitou unha morea de premios.
*Antón Riveiro Coello (1964) cultiva unha temática moi variada (desde o xénero negro ata a evocación da infancia) nos moitos relatos e novelas publicados ata o momento. As rulas de Bakunin está protagonizada por un vello loitador anarquista e desenvólvese ao longo de case todo o s. XX. Laura no deserto (2011) é unha das mellores novelas dos últimos anos en galego.
*Xabier Quiroga (1961). Un dos narradores máis interesantes dos últimos anos, creador de mundos de fición arredor de Monforte e a Ribeira Sacra: Atuado na braña (2002), Zapatillas rotas (2014), Izan o da saca ( 2015).

Unha morea de autores e obras de calidade merecen ser citados. Víctor Freixanes (1961): O triángulo inscrito na circunferencia, Cabalo de ouros. Xesús Constela (1963): As humans proporcións. Xosé Monteagudo (1965): Todo canto fomos. Manuel Lourenzo González (1955): O xardín das pedras flotantes. Xosé Ramón Pena (1956): Para despois do adeus, Fado de princesa. Manuel Portas (1960): Lourenço jograr. Etc.

Nos últimos anos desta etapa está a producirse un boom de narrativa de mulleres (como sucedera pouco antes na poesía) que aínda sendo moi variada posúe algúns trazos comúns: protagonismo feminino, cuestionamento dos valores patriarcais e dos roles tradicionais, as relacións entre mulleres...
*Rosa Aneiros (1976) 
*Teresa Moure 
(1969) con Herba moura ambientada no s. XVI en Suecia e Ámsterdam, 
*María Reimóndez 
(1975). O club da calceta, trata sobre a condición feminina na sociedade actual a través de seis protagonistas moi diferentes.
*Inma López Silva (1978). Aqueles días en que eramos malas, sobre mulleres presas no cárcere.
*Anxos Sumai (1960). Anxos da garda (2003), premio da Crítica. Así nacen as baleas (2007), que a levou a ser considerada mellor autora do ano. A lúa do colleita (3013), premio García Barros.

Mención á parte merece a literatura infantil e xuvenil (frecuentemente premiada fóra das nosas fronteiras). Algúns dos seus autores, aínda que ningún deles se dedica en exclusiva a este xénero son:
*Paco Martín (1940): A máis lida, premiada e traducida de toda a súa obra é Das cousas de Ramón Lamote (1985), humorística e fantástica, os eu protagonista fai cousas extraordinarias, como debuxar soños ou organizar carreiras nas nube sen contraste coa xente común coa que convive. E Das novas cousas de Ramón Lamote (2008).
*Marilar Aleixandre (Madrid, 1947): Incorporouse serodiamente á literatura galega coa publicación en 1989 de A formiga coxa, infantil; clásica obra xuvenil, de aventuras é A expedición do Pacífico (1994). A cabeza de Medusa (2008) é outra da súas obras de éxito.
*Fina Casalderrey (Xeve, 1951): Mestra pontevedresa e autora de grande éxito con moitas das súas obras, desde nenos pequenos ata adolescentes, con multitude de premios e traducida a todas as linguas da península. ¡Asústate, Merche! (1994) O misterio dos fillos de Lúa (1995), Dúas bágoas por Máquina (1991), A pomba e o degolado (2007) ...
*Francisco Castro (1966): Un dos exitosos escritores de literatura xuvenil, que aproveita con éxito o traballo nas redes sociais e as visitas aos centros de ensino. Un bosque cheo de fadas (2004) Spam (2006), O ceo dos afogados (2007) Tes asta as dez (2014) foron grandes éxitos de vendas. Pero sobre todo Chamádeme Simbad (2009) traducido a moitos idiomas.
*Ramón Caride Ogando (1957): Autor de moitos libros xuvenís, como Perigo vexetal (1995), ou Endogamia 0.2 (2013). E tamén outras obras de éxito como Soños eléctricos (1992)
*Agustín Fernández Paz (Vilalba, 1947-2016): Entre os numerosos títulos que escribiu, atopamos unha ampla variedade temática: dende narracións de medo (Cartas de invernoAire negro) ata novelas de anticipación (O centro do labirinto), pasando por outros que recollen historias realistas (Trece anos de BrancaRapazas). Unha característica presente nunha boa parte dos seus libros é a irrupción dalgún elemento fantástico no mundo real (Cos pés no aireAs flores radiactivasAmor dos quince anosMarilynAvenida do Parque, 17As fadas verdes), moitas veces adobada cunha abondosa carga de ironía e humor (O laboratorio do doutor Nogueira, Contos por palabras). En Noite de voraces sombras aborda o que significou a guerra civil desde os ollos dunha rapaza de hoxe. No 2014 publicou A viaxe de Gagarín na que novela sucesos da época da viaxe ao espazo do cosmonauto ruso.
* E ademais Ledicia Costas, Anxo Fariña, Jaureguizar, María Solar, Elena Gallego Abad, Xavier P. Docampo, Pepe Carballude, Fran Alonso, Andrea Maceiras, Xosé Miranda, entre outros, levaron a nosa literatura xuvenil a unha altura nunca antes vista nin soñada.


B2.2. Estudo do relato e descrición das súas principais características: estrutura, técnicas e extensión.

1- O conto como subxénero narrativo: conto popular e conto literario.

O conto é un modo narrativo difícil de definir, pois choca con outros xéneros como a narrativa breve, a novela....  Hai quen o considera un xénero  de segunda categoría; mesmo hai quen se nega a consideralo un xénero. Quizais sexa a súa brevidade unha das principais causas desta baixa consideración, aínda que -por outra banda- precisamente esta brevidade -esa necesidade de intensificar a acción e a tensión interna do relato- é a razón que argumentan outros para o considerar como un dos xéneros de máis difícil cultivo e que máis esixe do escritor.
De todos os xeitos, podemos caracterizalo por:

a) Síntese e condensación: frases exactas, condensadas, expresando o máximo no mínimo.
b) Reducido número de personaxes: non hai heroe/heroína por falta de espazo para exhibirse. 
c) A narración como o modo do discurso fundamental.
d) Importancia do final.

Atendendo á súa orixe e transmisión, hai que diferenciar conto popular de conto literario.
1.- O conto popular é de transmisión oral, anónimo: non ten autor individual, o pobo adóptao como algo propio. Ademais posúe innumerables versións. Presenta temas e motivos recorrentes (como o personaxe que se ve na obriga de vencer unha serie de obstáculos para conseguir un obxecto) e formalmente posúe marcas para facilitar a atención do ouvinte e a memorización -fórmulas introdutorias fixas, xogos de ritmos e rimas, repeticións..., apelación ao ouvinte...-.
Os contos populares contaron xa desde o S. XVII con folcloristas, eruditos e escritores que se preocuparon pola súa recompilación. Foi pioneiro neste sentido Perrault (XVII) en Francia e logo Andersen (XIX) en Dinamarca, os irmáns Grimm (XIX) na Alemaña, e no s. XX en España Almodóvar e outros.
A Literatura galega, que sobreviviu durante séculos afastada da escrita, ten no conto popular un dos principais baluartes de resistencia ao castelán.

2.- O conto literario é de transmisión escrita e autor individual, normalmente coñecido. Ten unha finalidade estética e por iso amplía o seu repertorio temático e formal. Responde a unha tradi­ción antiquísima, aínda que non tanto como o popular, que se di que é tan vello como o mesmo home. Son os orientais os máis antigos coñecidos  (As mil e unha noites, Calila e Dimna, etc.) mais é no post-romantismo cando se produce a auténtica consolidación do conto literario, salientando en­tre os seus cultivadores europeos do s. XIX Chejov, Guy De Maupassant, Robert Luis Ste­venson e Emilia Pardo Bazán; e en América a E. A. Poe (o mestre do conto fantástico).

II.- O conto na literatura  galega.

Hai que facer unha pequena referencia ao conto popular galego debido á súa importancia, ao seu protagonismo no mundo rural, e á súa influencia en escritores como A. Fole ou o propio A. Cunqueiro. Debido á particular conformación dese mundo rural en lugares e aldeas (o que facilitaba o illamento), o conto popular xurdía como indiscutible protagonista das reunións feitas despois da xornada de traballo, a carón do lume da lareira, nos seráns do verán, na taberna, etc. Os contos populares galegos foron recollidos en distintas escolmas.
En canto ao conto literario galego, (Vid. Alonso Girgado: Antoloxía do conto galego -1989- e O relato breve. Escolma dunha década: 1980-1990 -1990-) partimos de Francisco Álvarez de Nóvoa (Pé das Burgas,1896) que manifesta a súa intención de rachar coa tradición costumista e rural dos relatos da época para reflectir a vida dos traballadores e da burguesía da época. Continuamos coa Xeración Nós, cos relatos breves de Vicente Risco: O lobo da xente, A trabe de ouro e a trabe de alquitrán (1925). Tamén Otero Pedrayo cultiva o relato breve: Pantelas, home libre (1925), O purgatorio de Don Ramiro (1926), Escrito na néboa (1927). Castelao móstrasenos como un grande dominador da narración breve, como un grande mestre, mostras sobradas disto son Cousas (1926), Retrincos (1934), libros de narracións breves caracteri­zados polo fondo lirismo e a raíz autobiográfica.
Mais sen dúbida hai nestas xeracións de preguerra unha figura que se pode considerar como a máis representativa; trátase de Rafael  Dieste , autor do libro de contos Dos arquivos do trasno (1926), unha verdadeira xoia da nosa literatura. Neles destaca o seu final, porque é aquí onde se sitúa a súa intensidade, o final sorprendente é o que fai que o lector se enganche; tamén a presenza de máis dun narrador, o que dá lugar frecuentemente á incrustación dunha historia dentro de outra. Fantasía e realidade van sempre xuntas.
Outro dos mestres do conto é Ánxel Fole, escritor case exclusivo de contos: Á lus do candil (1953), Terra brava (1955), Contos da néboa (1973), Historias que ninguén cre (1981). Fole recrea o conto contado, é dicir, o conto creado para ser contado, non para ser lido. Así, nos seus contos obsérvase a súa constante presenza, mesmo uns traen aos outros, como sucede nas reunións a carón do lume. Caracterízanse por estaren ambientados no Caurel, Quiroga, O Incio, Lugo, tamén polo misterio, o medo; pero apéganse máis ao realismo que á fantasía.
Os outros dous autores de narrativa de posguerra, E. Blanco Amor e A. Cunqueiro, móstranse igualmente como grandes contadores. Blanco Amor en Os biosbardos (1962) e Cunqueiro nos 3 libros de relatos breves.
Logo temos a importante aportación da Nova Narrativa Galega, con técnicas anovadoras tales como o monólogo interior, a narración en segunda persoa, a indagación no subconsciente, etc. Todo isto supuxo un grande adianto respecto da tradición, coa supresión do anecdótico e folclórico a prol da creación de mundos imaxinarios. Salientaremos nesta Nova Narrativa escritores como Méndez Ferrín (Percival, O crepúsculo e as formigas, Arraianos...), e Carlos Casares (Vento ferido).
En 1975 creouse o premio de narración curta Modesto R. Figueiredo, do que sairán nomes importantes como Martínez Oca, Xabier Alcalá, Víctor Freixanes, etc.

No final do século XX e comezos do XXI o conto, o relato breve segue ocupando un lugar destacado no conxunto da narrativa galega: Manuel Rivas, Bieito Iglesias, Riveiro Coello, Fernánez Paz, Manuel Lourenzo González, Xesús Constela, etc.

 


2. Escolma de relatos para traballar.

 

Chegou das Américas un home rico e trouxo un negriño cubano, coma quen trai unha mona, un papagaio, un fonógrafo...
O negriño foi medrando na aldea, onde deprendeu a falar con enxebreza, a puntear muiñeiras, a botar aturuxos abrouxadores.
Un día morreu o home rico e Panchito trocou de amo para gañar o pan. Co tempo fíxose mozo comprido, sen máis chatas que a súa cor... Aínda que era negro coma o pote, tiña gracia dabondo para facerse querer de todos. Endomingado, con un caravel enriba da orella e unha ponla de malva na chaqueta, parecía talmente un mozo das festas.
Unha noite de estrelas xurdeu no seu maxín a idea de saír polo mundo á cata de riquezas. Tamén Panchito sinteu, como todos os mozos da aldea, os anceios de emigrar. E unha mañán de moita tristura gabeou polas escaleiras dun trasatlántico.
Panchito ía camiño da Habana e os seus ollos mollados e brillantes esculcaban no mar as terras deixadas pola popa.
Nunha rúa da Habana o negro Panchito tropezou cun home da súa aldea e confesoulle saloucando:
-Ai, eu non me afago nesta terra de tanto sol; eu non me afago con esta xente. ¡Eu morro!

Panchito retornou á aldea. Chegou probe e endeble; pero trouxo moita fartura no corazón. Tamén trouxo un sombreiro de palla e máis un traxe branco.

CASTELAO, Cousas (1926-1929)




O pai de Migueliño chegaba das Américas e o rapaz non cabía de gozo no seu traxe festeiro. Migueliño sabía cos ollos pechados como era seu pai; pero denantes de saír da casa botoulle unha ollada ao retrato.
Os americanos xa estaban desembarcando. Migueliño e a súa nai agardaban no peirán do porto. O corazón do rapaz batíalle na táboa do peito e os seus ollos esculcaban nas greas, en procura do pai ensoñado.
De súpeto avistouno de lonxe. Era o mesmo do retrato, ou aínda mellor portado, e Migueliño sinteu por el un grande amor e canto máis se achegaba o americano, máis cobiza sentía o rapaz por enchelo de bicos. Ai, o americano pasou de largo sen mirar para ninguén, e Migueliño deixou de querelo.
Agora si, agora si que o era. Migueliño avistou outro home moi ben traxeado e o corazón dáballe que aquel era seu pai. O rapaz debecíase por bicalo a fartar. ¡Tiña un porte de tanto señorío!. Ai, o americano pasou de largo e nin tan sequera reparou que o seguían os ollos angurentos dun neno.
Migueliño escolleu así moitos pais que non o eran e a todos quixo tolamente.
E cando esculcaba con máis anguria fíxose cargo de que un home estaba abrazado a súa nai. Era un home que non se parecía ao retrato; un home de cera, coas orellas fóra do cacho, cos ollos encoveirados, tusindo...
Aquel si que era o pai de Migueliño.

 

CASTELAO, Cousas (1926-1929)




Se eu fose autor escribiría unha peza en dous lances. A obriña duraría dez minutos nada máis.
LANCE PRIMEIRO
Érguese o pano e aparece unha corte aldeá. Enriba do estrume hai unha vaca morta. Ó redor da vaca hai unha vella velliña, unha muller avellentada, unha moza garrida, dúas rapaciñas bonitas, un vello petrucio e tres nenos loiros. Todos choran a fío e enxoitan os ollos coas mans. Todos fan o pranto e din cousas tristes que fan rir, ditos paifocos de xentes labregas, angurentas e cobizosas, que pensan que a morte dunha vaca é unha gran desgraza. O pranto debe ter unha graza choqueira, para que estoupen de risa os do patio de butacas.
E cando se farten de rir os señoritos baixará o pano.

LANCE SEGUNDO
Érguese o pano e aparece un estrado elegante, adobiado con moito señorío. Enriba dunha mesa de pés ferrados de bronce, hai unha bandexa de prata, enriba da bandexa hai unha almofada de damasco, enriba da almofada hai unha cadeliña morta. A cadela morta semellará unha folerpa de neve. Ó seu redor chora unha fidalgona e dúas fidalguiñas novas. Todas elas fan o pranto e enxoitan as bágoas con paniños de encaixe. Todas van dicindo, unha a unha, as mesmas parvadas que dixeron os labregos diante da vaca morta, ditos tristes que fan rir, porque a morte dunha cadela non é para tanto.
E cando a xente do galiñeiro se farte de rir a cachón, baixará o pano moi a modiño.

CASTELAO, Cousas (1926-1929)

TEXTO COMENTADOIR


As onzas

A tertulia estaba ben animada. De cando en cando ouvíase un decorrer de ferrollos, ladraba o can e entraba na sala un novo personaxe en compaña do frío vento marzal. Xa estaban dende cedo as escribás, nai e filla, ocupando o mellor sitio rente á cheminea (o escribán restaba na casa chorando a luz que lle facía gastar aquel endiañado preito de Oseira). O crego sentado coma sempre no grande arcaz labrado, atufaba de rapé as nocas peludas e deixaba ver as polainas de guerra baixo o balandrán verdecente. O fidalgo esguío das Quintás quizais soñaba cos tempos da estudantina, cando en Sant-Iago era admitido nos salóns e podía ler libremente daqueles libros que viñan de Francia. Que mal fixera en non demorar na vila, ¡el home feito para as luces do século e non para esmorecer na aldea lonxana, deitado como un can ó pé dun morgado e dun crego noxento e tiránico! Mais aquela casiña brasonada, aquelas parras e a nai velliña trouxérano ó tristeiro estado de fidalgote cazador de coellos e farto de cuncas de caldo.
Tamén asistían as primas de Ourense e por suposto as fillas do morgado. Pequenas, fracas, dun raro e lucente ollar, andaban de aquí para alí bufando xordamente entre elas e sen facer apenas caso da pobre nai medio parva, Misia Xacinta, que sentada nun sillón e envolta en cobertores só se alegraba unha miguiña cando as moedas lucían e soaban na mesa. Os fillos, ¿ulos? Tabernas e feiras había dabondo no país. Como non estivera algún coa testa rachada nas lousas do camiño das malas mulleres.
O morgado, o dono do grande pazo, sentíase triste aquela noite. De ordinario era de poucas falas. Naqueles seráns xa longos, pasaba o tempo alancando polo corredor de pedra. Nin lía os vellos libros da biblioteca, nin cazaba, nin a penas se entendía cos paisanos. Un bimbastro de home, xa vellote que só se lle quentaba o sangue á vista dunha boa moza.
Os derradeiros en chegar foron o capitán e a súa muller. Ela era o elemento dinámico daquela tertulia de pantasmas. Ela inda nova, sempre disposta e faladeira, andaba na angueira de erguer o patrimonio familiar (casiña e viñas, na ribeira outra casa, lameiros, touzas e rendas na parroquia do Chao) botado a desbarate polas toladas do pai, un vello aínda vedraño, amigo das mozas e do viño. O home, un militar liberal de vivo xenio, viñera había pouco do Norte onde se vira por fronte dos osos navarros de don Tomás e coñecera as noites de marcha polos penedos vascos, as loitas moi de mañá entre a neboeira e sirimiri e o cariz do inimigo das aldeíñas carlistas do corazón. Viñera desterrado porque o seu xenio, demasiado franco e destemido, non se contiña diante das parvadas estratéxicas dos xenerais da raíña. Vivo e ledo, sempre tiña un ollar de desafío para a sorna-morna do abade.
Sentáronse e comezou a xogueta. O grande velón botaba unha luz pálida de lámpada de estudio sobre o fato de cabezas atentas ó correr das cartas. A señora fixaba na mesa o seu ollar abobado. O morgado non xogaba. Triste e baleiro de pensamentos, paseaba pola grande sala e a cada volta perdíase na escuridade facendo renxer as vellas táboas do piso.
De súpeto parouse e sentiu un arrepío de medo: na despensa onde se gardaba a louza, xurdira unha nota cristalina, soa, temerosa na noite, unha pinga de psalterio de dúas copas que se tocaban. O morgado pensou: “ É un aviso”. E quedou sen enerxía, disposto para a desgraza que sen dúbida aletexaba polos arredores do pazo naquela fría noite de marzal.
Nas verbas dos xogadores, no estralar do lume, no ar que viña polas fendas das madeiras, non había nada de particular. Só a espera dalgunha cousa.
Salaiou o grande portón da muralla e os ollos mortos do pai miraron o fillo máis vello entrar pola sala: cativo, torto, enrugado, de ollos baixos, non parecía levar o sangue dunha caste fidalga. Era o herdeiro. Á morte do pai non se porían marcos nos eidos. Os irmáns pequenos terían que vivir case da súa esmola. Respectado e temido pola súa torta intención, tiña sona nas festas e nos fiadeiros de tódalas parroquias veciñas.
Aquela noite estaba máis pálido; as súas mans finas luciron na mesa botando as cartas con mestría. O xogo creceu coa súa presenza; houbo emoción nos vellos e interese no capitán, ata entón soamente cortés. De súpeto, fíxose un grande silencio e abateuse unha sombra nos rostros cando o herdeiro pousou na mesa, unha tras doutra as sete onzas de Carolus III.
Rematada de présa a tertulia, o pensamento de todos falou pola franca boca da muller do capitán. Era veciña de sempre e estimaba a xente do pazo. O herdeiro tiña a súa mesma idade. Colleuno a un lado:
-“Ti fixeches algo malo”, dixo tremendo e angustiada.
Un falso sorrir latexou nos beizos do mozo. Os veciños fóronse axiña para as súas casas. Fechouse o portón e acugulouse o silencio nas salas do pazo. A nai tolleita e parva tiña ollos de espanto.
A noite longa e fría foi percorrida por grandes ventos ouveantes. Ó romper o día, a dúas leguas do pazo, as primeiras vellas que correron á misa atoparon o gandeiro morto no camiño fondo onde inda reinaba a noite. Ferido en loita franca ó voltar da feira, fora rematado por man aristocrática polo prezo dunha xugada de bois.

Ramón Otero Pedrayo, 1926, Nós

TEXTO COMENTADOIR


Na morte de Bieito

Foi preto do camposanto cando eu sentín buligar dentro da caixa ó pobre Bieito.(Dos catro levadores do cadaleito eu era un). Sentino ou foi aprensión miña? Entón no podería aseguralo. Foi un rebulir tan maiño…! Como a teimosa puvulla que rila, rila na noite, rila de entón no meu maxín afervoado aquel mainiño rebulir.
Pero é que eu, meus amigos, non tiña seguranza, e polo tanto — comprendede, escoitade — polo tanto non podía, non debía dicir nada. Imaxinade nun intre que eu dixese:
– O Bieito vai vivo.
Tódalas testas dos velliños que portaban cirios ergueríanse nun babeco aglaio. Tódolos pícaros que viñan estendendo a palma da man baixo o pingotear da cera virían en remuíño arredor meu. Apiñocaríanse as mulleres a carón do cadaleito. Escorregaría por tódolos beizos un murmurar sobrecolleito, insólito:
– O Bieito vai vivo, o Bieito vai vivo…!
Calaría o lamento da nai e das irmáns, e axiña tamén, descompasándose a gravedosa marcha que planxía nos bronces da charanga. E eu sería o gran revelador, o salvador, eixo de tódolos asombros e de tódalas gratitudes. E o sol na miña face cobraría unha importancia imprevista.
Ah ! E se entón, ao ser aberto o cadaleito, a miña sospeita resultara falsa? Todo aquel magno asombro viríase inconmensurable e macabro ridículo. Toda a arelante gratitude da nai e das irmán, tornaríase despeito. O martelo espetando de novo a caixa tería un son sinistro e único na tarde estantía. Comprendedes? Por iso non dixen nada.
Houbo un intre no que pola face dun dos compañeiros de fúnebre carga pasou a insinuación leviá dun sobresalto, coma se el estivese a sentir tamén o velaíño buligar. Mais non foi máis que un lampo. De seguida ficou sereno. Eu non dixen nada.
Houbo un intre en que case me decidín. Dirixinme ao da miña banda e, acobexando a pregunta nun sorriso de retrouso, deslicei:
– E se o Bieito fose vivo?
O outro riu picaramente coma quen di: “Que ocorrencias temos”, e eu amplifiquei o meu falso sorriso de retrouso.
Tamén me vin a rentes de dicilo no camposanto cando xa pousaramos a caixa e o crego requeneaba.
– “Cando o crego remate” pensei. Mais o crego acabou e a caixa desceu á cova sen que eu puidese dicir nada.
Cando o primeiro cadullo de terra, bicado por un neno, petou dentro da cova nas táboas do ataúde, rubíronme ata a gorxa as verbas salvadoras…. Estiveron a punto de xurdiren. Mais entón acudiu novamente ao meu maxín a case seguranza do arrepiante ridículo, da rabia da familia defraudada, se o Bieito se topaba morto e ben morto. Ademais o dicilo tan tarde acrecía o absurdo desorbitante. Como xustificar non o ter dito antes? Xa sei, xa sei, sempre se pode un explicar! Si, si, si todo o que queirades! Pois ben … ¿e se tivese morto despois, despois de o sentir eu remexerse, como quizais puidese adiviñase por algún sinal? Un crime, si, un crime o me ter calado. Oíde xa o rebumbio da xente….
– Pediu auxilio e non llo deron, malpocado….!
–El sentía chorar, quíxose erguer e non puido….
–Morreu de espanto, saltoulle o corazón ao se sentir descer na cova…
–Velaí o tendes, coa cara torta do esforzo!
–E ese que o sabía, tan campante, aí a sorrir coma un pallaso!
–É parvo ou qué?
Todo o día, meus amigos, andei tolo de remorsos. Vía ó probe Bieito grafiñando nas táboas nese espanto absoluto, máis alá de todo consolo e de toda conformidade, dos enterrados en vida. Chegoume a parecer que todos lían nos meus ollos adurmiñados e lonxanos a obsesión do delito.
E alá pola noite - non o puiden evitar - funme camiño do camposanto, coa solapa erguida, ao arrimo dos muros.
Cheguei. O cerco por unha banda era baixiño: unhas pedras mal postas, apreixadas por hedras e silveiras. Paseino e fun dereito ao sitio…. Deiteime no chan, apliquei a orella, e axiña o que oín xeoume o sangue. No seo da terra unhas unllas desesperadas rabuñaban nas táboas. Rabuñaban? Non o sei, non o sei. Alí preto había un sacho… Ía xa cara a el cando fiquei suspenso. Polo camiño que pasa a rentes do camposanto sentíanse pasadas e rumor de fala. Viña xente. Entón si que sería absurda, tola, a miña presenza alí, daquelas horas e cun sacho na man.
Ía dicir que o deixara enterrar sabendo que estaba vivo?
E fuxín coa solapa erguida, pegándome ós muros. A lúa era chea e os cans latricaban lonxe.

Rafael Dieste: Dos arquivos do trasno, 1926

Curtametraxe sobre o relato


O neno suicida
Cando o taberneiro rematou de ler aquela nova inquedante -un neno suicidárase pegándose un tiro na sen dereita- falou o vagamundo descoñecido que acababa de xantar moi probemente nun curruncho da tasca mariñeira, e dixo:
-Eu sei a hestoria dise neno.
Pronunciou a palabra neno dun xeito moi particular. Así foi que os catro bebedores de augardente, os cinco de albariño e o taberneiro calaron e escoitaron con xesto inquiridor e atento.
-Eu sei a hestoria dise neno -repiteu o vagamundo-. E, tras dunha solerte e ben medida pausa, escomenzou:
-Alá polo mil oitocentos trinta, unha beata que despois morreu de medo veu saír do camposanto frolido e recendente da súa aldea a un vello moi vello en coiro. Aquel vello era un recén nascido. Denantes de saír do ventre da terra nai escolleu il mesmo ise xeito de nacencia. ¡Canto millor ir de vello pra mozo que de mozo pra vello!, pensou sendo espírito puro. A Noso Señor chocoulle a idea. ¿Por que non fague-la proba? Así foi que, co seu consentimento, formouse no seo da terra un esquelete. E despois, con carne de verme, fíxose a carne do home e na carne do home aformigou o caloriño do sangue. E como todo estaba listo, a terra-nai pariu. Pariu un vello en coiro.
De como despois o vello topou roupa e mantenza é cousa de moita risa. Chegou ás portas da cidade e como aínda non sabía falar, os ministros, despois de lle botaren unha capa enriba, levárono a diante do xuíz, dicindo como se tivesen sido testigos: Aquí lle traguemos a iste probe vello que perdeu a fala coa tunda que lle deron uns ladróns mal entrañados. Nin roupa lle deixaron.
O xuíz dou ordes e o vello foi levado a un hospital. Cando saíu, xa ben vestido e mantido, dicíanlle as monxiñas: Vai feito un bo mozo. Ata parés que perdeu anos.
Daquela xa deprendera a falar algo e fíxose esmoleiro. Así andou moitas terras. Alá en Lourdes estivo dúas veces; da segunda tan amozado que, os que o coñeceran da primeira, coidaron que fora milagre da Virxe.
Cando adequiriu experiencia dabondo pensou que o millor era manter secreta aquela estraña condición que o faguía máis mozo cantos máis anos corresen. Así, nono sabendo ninguén -non sendo un ou dous amigos fieles- podería vivir millor a súa verdadeira vida.
Traballou de vello e fíxose rico pra folgar de mozo. Dos cincuenta aos quince anos a súa vida foi a máis felís que se pode maxinar. Cada día gustaba máis ás mozas e andou enliado con moitas e coas máis bonitas, E ata dis que unha princesiña... Pero diso non estou certo.
Cando chegou a neno escomezou a vida a se lle ensarillar. Dáballe medo a sorpresa con que o vían entrar tan ceibo nas tendas a mercar lambetadas e xoguetes. Algún rateiro de visera calada teno seguido ao longo de moitas rúas tortas. E algunha vez ten comido as súas lambetadas a tremer de anguria, coas bágoas nos ollos e o almibre nos beizos. A derradeira ves que o topei -tiña il oito anos- andaba moi triste. ¡Pesaban, endemais, tanto no seu espírito de neno os recordos da súa vellice!
Logo escomezou a lle escaravellar día e noite unha obsesión tremenda. Cando pasaran algúns anos recolleríano en calquera calexa estraviada. Quizais algunha señora rica e sen fillos. Despois... ¡Quen sabe o que pasaría despois! A lactancia, os paseos nun carriño, cunha sonalla de axóuxeres na manciña tenra. E ao remate... ¡Ou! O remate poñía espanto. Cumprir o seu sino de home que vive ao revés e refuxiarse no seo da señora rica -poida que cando ela durmise- pra ir alí devecendo deica se trocar primeiro nunha sambesuga e despois en arumia e logo en pequenísima semente...
O vagamundo ergueuse moi pensabundo, coas maus nos petos, e dou algúns paseíños todo amargurado. Ao cabo dixo:
-Esplícome, si, esplícome que se chimpase un tiro na sen o probe rapaz.
Os catro bebedores de augardente, crían. Os cinco de albariño, sorrían e dubidaban. O taberneiro negaba. Cando todos desortían máis enfervoadamente, o taberneiro ergueuse de súpeto nas puntas dos pés e púxose a mirar todo arredor cos ollos moi abertos. O vagamundo desaparecera sen pagar.

Rafael Dieste: Dos arquivos do trasno, 1926

Os lobos

Moitas veces ouvín decir que os lobos non atacan ás persoas. E isto non é certo. O segredario de Caldas foi comido por iles cando voltaba da feira de Viana. Algús dixeron que o mataran por arroubalo, e que despois o comeran os lobos; mais a douscentos metros de ondia o comeran foi atopado un lobo morto coa gorxa afuraiada por unha bala.
Aquiles días viran os pastores unha manada de dez cunha loba con tres lobecos. Era tempo de neve, e baixaran da serra da Moá. Ó parecer, despois de esgotados os cartuchos, quixo subirse a un albre, mais non puido. Alí estaba ó seu carón, o revólver con seis cartuchos baleiros no lombo. Era un bon revólver americano. Ó sentirse feridos algús lobos, todos se botaron enriba dil. Si tivera un bon foco eléutrico cecais se salvara. Ós lobos se non se lles fire de morte é pior. Eu matei un con dous tiros de postas. Foi morrer tres cantos máis aló de ondia o asegundara. Atináralle na testa e no fuciño, e iba deixando un regueiro de sangue. Arrincaba cos dentes os cañotos das xestas. Cecais non se me arrepuxo porque era de día.
De noite médralles o corazón e son moi valentes. Non vos riades. Tamén lles pasa iso ós lubicás. O señor cura de Peites tiña un. De noite íbase ó monte e chamaba ós lobos. Viñan con il. Din que abría os tarabelos das cuadras coma unha  persoa. Unha noite velouno o señor cura. Era un gran cazador. Tiña un rifle de dez tiros que lle trouguera un sobriño de California. Meteulle dous tiros seguidos no entrecello ó galgar un pasadelo. O crego estaba na xanela da reitoral cun foco, i o lubicán voltaba do monte, polas tres da mañá, acompañado dos lobos. Abrírono i esfolárono axiña, e viron que tiña o corazón finchado...
¿Sabedes cando se estreven os lobos cos homes? Cando teñen moita fame, ou cando se decatan de que lles teñen medo. Por iso cáseque nunca atacan a tres ou máis xuntos. Cando se atopan un home soio pola serra, póñense a traballalo. Teñen moito distinto... Xa veredes coma o traballan. De primeiro, acompáñano; despois, póñenselle diante; máis tarde, chéganlle a zorrega-las pernas cos rabos... Asín, pouquiño a pouquiño. Vén un intre en que o home xa non pode máis. O medo alporízalle os cabelos. Parécelle que lle cravaran allambres na testa. Váiselle a voz, perde o sentido. Xa está perdido. Bótanse os lobos enriba dil i esnaquízano. Cada vinte anos ou menos, dáse por istas terras un caso dises. Desaparece un home. Crese que o mataron ou que fuxiu prás Américas. Ó cabo de dous ou tres anos ninguén fala dil. Un cazador atopa nunha xesteira unha calivera. ¿De que sería? Así lle aconteceu ó Pastrán de Vesuña fai moitos anos. Mais si o home non perde o coraxe non se atreven coíl.
Todos coñecedes coma min ó Emilio, o castrador de Rugando. Atendede ben e xa sabereis que é certo todo canto levo dito encol dos lobos. E vostedes tamén, señoritos...
Non habería rapaz coma il se non fora tan xogantín. Xogaba hastra a camisa. Unha vez, na cantina da Cruz, xogou a besta con tódolos arreos, e perdeuna. Tivo que andar a pé castrando ranchos dende Leixazós a Pacios, ou de Bustelo a Vilañán. Era home moi botado para diante, i o primeiro nas liortas.

Se non me trabuco, fora pola Santa Lucía cando lle aconteceu o que vos vou contar. Por ise tempo todos sabedes que non traballan os capadores. O bon do home adicábase á farra. Faguía pouco que se casara cunha moza de casa forte. Xa estaba en tratos cun xateiro da Hermida pra mercar un cabalo.
Queríano moito en tódolos sitios onde capaba ranchos, e convidábano sempre á mata. Aquil día xantara en Arnado. Xa se sabe coma son ises xantares da mata. Empezan ás doce, poño por caso, e rematan ás cinco. O fígado asado con aceite e pimento, os roxós i o raxo. Viño, nunca falta. Tempo de fartura. Xantara aquil día en cas do Rulo. Enchéranse de néboa os cavorcos. Non se vía un burro a tres pasos, dispensando...
O Rulo díxolle que pasara a noite na súa casa.
-Andan os lobos –adevertiulle- moi bastos. Con ista néboa tan mesta pódeste esfragar. Non che pase coma o Bieito da Corga cando iba pra Ferramolín, que se derrubou polo canto do Mazo e foi dar ó río. Alí quedou difunto cos cuadrís partidos por testalán, pois teimou coma ti por saír de Vilarbacú unha noite coma a de hoxe.
Mais o capador faguía pouco que se casara, coma vos dixen, e non houbo xeito de faguelo quedar. Nin tan siquera quixo levar algús fachucos de palla pra o camiño. E alá se foi o Rugando tan soio cunha cachaba de freixo i a súa navalla no peto pra se defendere. Gracias a Dios que coñecía ben o camiño. Xa levo dito que era home valente. Il mesmo mo contou en Santa Cubicia de Quiroga, na tasca do Avelino.
Polas primeiras horas todo foi ben. Non viu amosas de lobos por ningures. Parouse a acender un pitelo inantes de chegar á lindeira da devesa de Bonxa. Mais de alí a un pouquichiño ouviu patuxar nun trollo. Xa sabedes que é un terreo fondal ondia se encora a iauga. Unha miaxiña dispois ouviu un longo aulido. I outro lle respondeu da outra banda da valgada. Tamén sentiu unhas carreiriñas polos dous lados do camiño. Os lobos seguían chamándose os us ós outros. Por sorte pra il, había moitos seixos no camiño. Encheu tódolos petos de croios. Non me dixo que empezara a ter medo, mais eu coido que si...
Dous lobos grandismos fórono acompañando. Iban sempre de par dil, ás dúas maos. Cáseque parecían dous cas que foran con seu amo. Se il se paraba, tamén iles se paraban. Algunhas veces púñanselle diante. Entón, o capador guindáballes un coio. E batíalles. Os lobos desapartábanse. No máis fondal dunha congostra tivo que pasar un pontigo. Había esgotado as pedras que trouguera nos petos. Xa lle quedaban poucos fósforos. Do outro lado do pontigo viu unhas luces coma de vagalumes. Acendeu un fósforo. Non había pedras no camiño. Tivo que coller bulleiro coas maus e tirarllo ós lobos, ó mesmo tempo que berraba moi forte. Ergueuse un e deixouno pasar. Cecais foran seis. A todos lles relocían os ollos. Un diles botoulle os dentes á cachaba i arrincoulla da mao. Íbanse metendo nil cada vez máis. Hastra lle fustrigaban as pernas cos rabos. Acendeu, un tras outro, os tres fósforos que lle quedaban. Gracias a isto puido coller un coio. Atinoulle a un lobo no peito. Regañaban todos os dentes coma cando se van a botar sobor das ovellas. Xa sentía que se lle esmorecían os pulsos, que se iba quedando sen forcia. Os lobos seguían a chamarse us ós outros. Tremaba coma un vimbio. Xa non os podía escorrentar nin siquera berrar. Íballe a estoupar o corazón. Unhas cantas lancañadas máis e xa estaría na casa. ¿Podería dalas? De sutaque, viu tremelar unhas luces na tébrega; ladraban us cas ó lonxe. Meteu os dedos na boca i asubiou. Chamábano de lonxe. Estourou un tiro de escopeta.

-Anda Rabelo, anda Sultán ouviu que decían.
Diante il había tres fachucos de palla ardendo. Seus tres cuñados dábanlle fortes apertas.
-Andabámoste buscando –dixo un. Chegaron o Sultán i o Rabelo brincando ó seu redor e dando ouveos de ledicia.
Entraron na casa. As mulleres estaban na cociña. Na gran lareira había un bon lume.
-Traguédeme auga –dixo o capador.
E caíu estalicado no chan.
Todos se alporizaron. Houbo moitos berros e prantos. Máis de dúas horas estivo sen sentido. Levárono ó leito. A forcia de fretas volveulle o acordo.
-Se non salírades a buscarme tan soio se me atoparían os ósos. Xa non podía resistir máis –dixo o bon do home.
Pra que vexades como traballan os lobos á xente.

Ánxel Fole, Á lus do candil, 1952

TEXTO COMENTADOIR // curtametraxe sobre o relato


        Tristán García
Este Tristán do que conto nunca soupo por qué lle puxeran ese nome no sacramento do bautismo, nin conocía a ninguén que se chamase como el.
Un tío seu que traballaba como camareiro nun restaurante mui famoso de Lisboa, decíalle que en Portugal conocía a dous ou tres cabaleiros dese nome, e que todos eles eran mui ricos. Tristán foi cumplir o servicio militar a León, e alí un día, nun quiosco, mercou por dous reás “La verdadera historia de los amantes Tristán e Isolda”, cos namorados mui abrazados na portada do folletín. Ao fin iba saber quén fora aquel Tristán cuio nome levaba. Cando chegou ao final da historia, coa morte de delambos namorados, Tristán García verqueu unhas bágoas. E dende aquela deu en matinar que andando el polo mundo atopaba a unha muller chamada Isolda, e gustábanse, e facíanse noivos, e casábanse, e vivían mui felices en Viana do Bolo, de onde Tristán era natural A todos os seus compañeiros do Reximento de Burgos 38, preguntáballes se por un casual habería no seu pobo unha rapaza que se chamase Isolda. Nona había. Había algunha Isolina solta, pro Isolina non era o mesmo que Isolda. Tristán doíase de non dar con esa Isolda, porque se nona atopaba agora en León, onda había tanta familia, nona iba atopar en Viana do Bolo, traballando na terra. Un día mandouno chamar un sarxento chamado Recuero.
-¿Ti eres ése que andas coa teima de atopar unha muller que se chame Isolda?
-Sí señor.
-Pois en Venta de Baños hai unha viuda con ese nome.
-¿Nova ou vella?
-¡Qué sei eu! Coido que é churrera.
Tanto tiña metido no seu maxín o noso Tristán a novela famosa, que non puido dubidar de que aquela Isolda de Venta de Baños fose nova e fermosa. En todo caso, si era vella, tería unha filla ou unha sobriña que seguise no nome, e si era churrera como ela podía seguir co negocio en Ourense ou en Viana, onde xa era hora que deran nos bares chocolate con churros. Tivo Tristán un permiso, e cos vinte pesos que tiña aforrados tomou en León o tren para Venta de Baños. Xa naquel empalme preguntou pola churrería da Isolda. Estaba a churrería perto da estación. E a señora Isolda era aquela que estaba envolvéndolle uns churros a un señor cura. Era unha velliña de cabelo branco, fermosos ollos negros, a pel tersa, as mans mui graciosas pondo os churros no papel de estraza e esparexendo o azucre por derriba deles. Tristán dubidou entre falarlle ou non, pro xa levaba gastadas corenta e sete pesetas no billete de ida e volta.
-¡Bós días! ¿Vostede é a señora Isolda?
-¡Servidora!, respondeulle a velliña, sorríndolle.
-¡É que eu son Tristán e viña a coñecela!
A velliña pechou os ollos, e agarrouse ao amosador para non caír. Bágoas rodaban polas súas meixelas.
-¡Tristán! ¡Tristán querido!, puido decir ao fin. ¡Toda a miña mocedade agardando a conocer un mozo que se chamase Tristán! ¡E como non viña, caseime cun tal Ismael, que era de Madrid!
Tristán saludou militarmente, e despacio volveuse á estación a agardar o primeiro tren para León. Cando éste chegou e Tristán subía ao vagón de terceira, apareceu a señora Isolda, con un paquete de churros. Doullo a Tristán e bicoulle a man. Non se dixeron nada.
Cousas así soio pasan nos grandes amores.

Álvaro Cunqueiro, Os outros feirantes, 1979

TEXTO COMENTADOIR // curtametraxe sobre o relato



O Suso

A voz do Suso chegou a min fortemente, como unha corneta que rinchase:
-Manolito. Baixa. Baixa.
Eu obedecín.Todos os rapaces da Barbaña obedecíamos ao Suso. II era sorprendente. Tiña uns ollos escuros; ollos de animal de baixoterra, opacos, fixos. Non era posíbel deixar de cumprir os seus desexos. Il non mandaba, simplesmente desexaba. Estivera tirando pedriñas contra os vidros da miña habitación. Eu abrira a fiestra e el berroume duro:
-Manolito. Baixa. Baixa.
Baixei. Desencolgueime pola vella cepa, máis vella que o meu avó, aquela tan vella que facía garda inmóbil na porta da nosa casoupa da Barbaña.
-Hai un rapaz no río -díxome o Suso.
Eu non lle demandei se é que o rapaz afogara. Pero voltei a testa, inquirindo, como a testa de unha víbora. Respondeume:
-Está cerca da Pasarela. Ten os ollos abertos... Éche un rapaz.
Detívose e perguntoume pregando o entrecello:
-¿Tes medo?
¿Ía eu premitir que o Suso supuxera aquilo? En verdade tiña medo.
Pero o caso é que tódolos rapaces da Barbaña tolearían de pracer se o Suso os fora tirar do leito ás dúas da mañá pra ir ver un afogado. E eu mesmo sentía un pracer xugoso e doce, coma se mordera unha grande mazá que me enchera a boca.
Pro eu tiña medo e sabía que chegado o intre había ter aínda máis medo. Díxenlle:
-Non. Non teño medo. ¿E logo?
Puxémonos a andar á beira do río.
A néboa era lixeira, coma un cristal algo suxo. Facía frío. Saíra con roupa de menos e cando me din de conta daba dente con dente.
-Estou aterecido, Suso.
II non respondeu. Agora que recordo xa non dixo máis nada en todo o tempo que durou o noso camiñar á beira do río.
Daba eu un paso e un medo novo botábame unha poutada igual que un gato bravo, alritado.
O río da Barbaña fede: alí concéntrase toda a merda de Ourense.
Ergueuse vento e tiven máis frío pro, sobre de todo, molestoume o grande rumor dos canavais, axitados coma unha cabeleira erecta que berrase. Fixeime no Suso. O Suso sempre tranquilizaba coa cara morena e fina que il tiña e os xeitos seguros. E a ponto estiven de berrar: o Suso ía coa cabeza baixa, camiñando con pasos inseguros, todo denotando nil inseguridade. Fiquei perplexo e pareime, cos ollos moi abertos. Il non fixo nada máis que isto: ollume fixamente, fixamente. Como soio il sabía ollar. Eu recuperei a calma no acto.
Saquei dous pitos que lle roubara ao meu pai. O Suso dixo que non coa cachola. Eu acendín un. Pareime. O Suso seguía a andar. Dinme de conta de que as pegadas do Suso non erguían absolutamente ningún bruído e por segunda vez estiven a ponto de berrare... Pro mordín o labre inferior e seguín, notando que un delgado sangue me escoaba polo queixo. O Suso parouse. Estaba algo lonxe de min, enriba dunha cañería de formigón armado. Pareceume alto e lonxe. E moito. Berroume como adoitaba berrar, como unha corneta:
-Manolito. Xa chegamos. Está na orela. Ti busca por alí. Eu vou por alá.
As últimas palabras removéronme e puxéronme carne de galiña. Tatexei:
-Non... Non...
E il repitiu:
-Eu vou por alá.
Vin desaparecer os seus ollos opacos e poderosos. Foise.
E eu púxenme a buscar o rapaz afogado ao resplandor escasísimo que viña do bairro do Couto.
O vento rizaba a iauga porca da Barbaña. E batíame o fedor na cara coma unha suxa mao. Metín un pé no río e mordeume un frío agudo.
E atopei ao rapaz afogado, na beira, a flor de auga.
Foise o medo inesplicabelmente.
Era un rapaz -visto entre a néboa, entre a iauga, á luz lonxana do Couto- de proporcións parellas ás do Suso ou ás miñas. Chamei:
Suso. Suso. Suso.
Fungaban -iso si- as canas, pero o Suso non me respostou.
Suso. Suso. Suso.
Dinlle a volta moi asustado, pero sen medo. Dinlle a volta. O rapaz afogado tiña ollos de animal de baixoterra. Tiña os ollos do Suso. Tiña a ademirada cara do Suso. O rapaz afogado era o Suso.
Botei un berro liso e longo como unha lombriga. A néboa espesara. O vento quería fender os canavais. Voltei a berrar e o berro foi outra vez longo e repulsivo. Caín. Erguinme. Iniciei unha carreira cega.
Ao final da miña fuxida de pequena besta horrorizada, estaba a miña casa. E metinme na cama acorado e molladísimo.
Pasou o tempo.
Pasou o que quedaba de noite, nun estado de semi-inconsciencia.
E toda a rapazallada do bairro comenzou a berrar embaixo da miña fenestra:
-Manolito. Manolito. O Suso afogou onte no río. O Suso afogou onte no río.
Erguinme e mirei o río. Era día grande. Non había néboa.

Xosé Luís Méndez Ferrín, O crepúsculo e as formigas, 1961


Monólogo

Se se cabrea que se cabree. A min que. Aguanto i adiós. Vaime matar ou que. Se se cabrea, ala, a beber, a beber i a cantar ou que. Xa sei o conto. Nada de berros nin barullos. Conozo ben o choio. Nin siquera me di borracho, non, ela ben sabe. Abóndalle ai, meu Dios, ai, meus filliños, ela ben sabe. Se se cabrea que se cabree. Ás doce e media non me meto eu na casa. Non me meto non ou que. Vou estar de oito a oito dando clases e logo nada, non, home, non. Veña, que se cabree. Ai, meus filliños, ai, ai que estou canso. Porque un home pódese cansar e despois, bueno, é millor calar porque me estou cansando de ter aí, no primeiro banco ó fillo do Chevrolet, con cara de touciño, porque me estou cansando e un día ponse de rodillas sen máis porque me dá a gana porque estou canso de ver a cara de parvo que ten, que parece un apalominado, me cago nil, que burro, si, que burro, que lle vou decir ó Chevrolet que o poña a cavar ou que o meta nun comercio, que o raparigo non sirve, que é tatexo e non me sabe dividir por decimais, cara de touciño, cara de non sei que que ten o porco ise. E se se cabrea, tamén me cabreo eu, que xa está ben de apandar ou que, que non vai ser sempre día de santo entroido. Veña, que se bebo é á miña conta, que non lle pido a ninguén e se lle pido, millor que se pides, prestan ó oito, que xa podes ter á muller pra dar á luz, que non hai volta, quince mil e ó oito e se non che convén, ós morcegos, a papar vento, que bastante favor din que che fan, que se expoñen, que os recibos ó fin non serven pra nada, que non che van quitar a pel ou que inda que findes na cadea eso non importa, que con ir un á cadea eles non cobran e que se che embargan, o embargo non val o que tiñan que cobrar, que se me cabreo vou coller o vaso e vouno escachar contra o chau e se quero non deixo un vaso san que xa veremos como me arranxo en xaneiro que me vén o quinto en camiño e aínda que traia o pan debaixo do brazo o pan heino mercar eu, ou que. E a algún voulle mandar o vaso á cabeza, que de min  non se ri ninguén nin naceu fillo de nai que me bata; que me estou cansando e vai ser ela, que me estou cansando e cando me canso non respondo, que xa está ben ou que, tanto mirar de esguello ni niño muerto, tanto mirar así, como se non foras xente ou como se non tiveras ollos, que moitos pensan que un é parvo coma o fillo do Chevrolet, que ten cara de touciño, que algún vaise acordar da nai que o pariu. E se lle toca ó fillo do Chevrolet, tócalle, que ten o ángulo facial obtuso de dez grados. Anda, anda, pinta, parvo, pinta un ángulo recto, que non sabes o que é, home claro que non sabes, home claro que non sabes porque tés o ángulo facial obtuso de dez grados, ai, ai, ai, que non o sabes, que ninguén sabe nada, ai, meus filliños, ai, van rematar parvos por falta de vitaminas D ou C e o fillo do Chevrolet e os cen mil fillos de San Luís e os mil lapós de lonxe,da Laponia, do frío, que din que si, que si-se-ñor, que todo está ben, que todo vai ben, que si, que si-señor, e aplaudir así:  plaf,  plaf, plaf, todos, que aplaudan todos, que todo o mundo aplaude, que hai que aplaudir, si, si, si-señor, que a ver se pensan que un é parvo ou que, que un somentes come touciño ou que, ou que un as pasa negras, negrísimas, sen decir que se pasan negras, negrísimas, porque está millor visto decir que se pasan brancas, ai, que se me abre a boca, a... que teño sono, soneiro, sonámbulo, sonámbulos todos, todos: eu e o taberneiro e as vírxenes de oitenta anos histérico sonámbulo perdidas e os perdidos, sonámbulos tamén, ai, sonámbulos os meus filliños, ai, que meu home é un perdido, pero non o di, eso non o di, ai, que non o di, que non o di, frere xaque din, din don, que non o di que non o vin, pero dixéronme que si: gallegos y animales ou algo así, o carteliño da estación de Madri i i i, Pi i i i, que estou trompa e que, se son de provincias e que, porque ó millor non somos xente e temos o ángulo facial obtuso e falta de vitamina D, algún vaise acordar de min e do chotis e agora voume porque quero e non me manda ninguén porque son y son y son unos fanfarrones faraones, ones, ós, millós, que son cousas da fonética, ai, ai, ai, a fonética, ética, estética, dietética, cosmética. Voume. Unha, dúas, tres...


Lucinda

Así era Lucinda. Tenra e barullenta. Falaba a treu; percuraba vencer a soedade que a envolvía. Poida que xa nin eso lle importase. A aldea quedaba lonxe; era un recanto amado rebulindoa na lembranza. ¡Pobre Lucinda...! Camiñando por aquela rúa soturna e pecadenta deron os meus ollos nela. Ría con tristura mal desemulada, e unha carantoña profesional estaba fixa no seu rostro sombrizo. Bebía viño branco e falaba. Entrei no bar, percurando que non me vise, e cando se bateu tras de min a porta de ferro, chegoume a súa voz.
-...xa tanto me ten –decía- estar aquí ou alá; durmir ou beber ou falar. A vida é un adibal. Pódese encartar ou deixar que podreza en calquer recuncho, ou consentir que siga atándonos. ¿Chístavos a comparanza? O mellor fora non ter nado. Quedar no escuro pra sempre. Ou cando menos que nos desen un mundo máis levadeiro. Non sei como pode haber quen pilla de todo mentres outros langrean. E non falo soio de codelos.   ...Vós non podedes entenderme, sodes da outra banda; dos que andan por derriba. Non me refiro soamente á cama... Hai dúas castes de xente: a dos que remangan a xostra e a dos que van diante dela. Uns mandan e outros son mandados. Eu ben sei deso. Porque eu... Ninguén leva aturado tanto. Pero vós non sodes quen de sentir mágoa por unha muller da miña caste. Somos lixos de coiro morno; preas sin cheiro. Rídesvos do noso rir. Pensades que non pensamos. E eso, derriba de todo o demais, doi de certo... Nin sei porque falo. Será o viño, que me abura. E vós aí, adevertíndovos á miña conta, ollándome coma cadelos. Non sabedes quen son, nin de onde veño. Se vos contase... Miña nai andaba ó xornal. Vivía nunha caseta e deitábase cun serrador portugués. Un día quedou pra diante, e o serrador liscou pra non apandar co fardel. De alí a pouco nacín eu. Crieime de leira en leira, enredando coa millán e cos grilos. Miña nai traballaba polo día, e de noite sempre viña algún peilao a quentarlle as pernas. Eu era pequecha pero non tardei en decatarme de todo aquelo. Astra o portugués voltou unha mañán, traguendo laranxas pra a “súa crianza”. Cando tiven des anos fun servir. Tratábanme mal. Todos eran a bourar en min. A ama nin siquera me deixaba poñer a roupa vella das súas fillas. Pero afíxenme a aturar. A todo se afai unha cando non hai escolla. A ver, ti, bótame outro gurrucho de viño. Daquela recachei por primeira vez. Aínda non fixera catorce anos. Foi unha tardiña, polo outono, mentres coidaba o gando no monte. Senteime ó pé dunha cachoupa. Coma se fose hoxe... A noite víñase deborcando. Comezaban a mesturárseme nos ollos as vacas cos fentos secos. Erguinme, con mentes de voltar, e neso chegou el, Alberte, o fillo da  ama. Máis dunha vez tentara entrar no meu coarto, e unha mañán tumboume na horta, disposto a esforcexarme. Pero non saíra coa súa. Agora estaba alí, no monte. Eu collín grimo. Vós non podedes entender. Alberte achegóuseme cun sorriso treidor malvadoso. Dixo algo coma pra si, e sin máis deitoume ó pé da cachoupa. Dei un berro irto que resoou ó longo do monte. Defendinme a máis non dar astra que fun perdendo as forzas. Estaba vencida. Sentín o peso do home e as súas maos, tremantes, acariñándome. Sentino dentro de min... aquelo foi o comenzo, a primeira bulra. Botei de conta que ese era o meu destino herdado, coma quen herda unha eiva. Un destino de pendanga... Non. Non choro; talvez o viño... Dempois de Alberte foron outros. Xa tanto me tiña. Boteime a rolar astra que cheguei á vila. Entre vós e a fame está o meu corpo estragado. Arréndome para ir indo. E cando chegue a vella... Bótame un gurruncho. O viño fai medrar os azos. Ben digo: fora mellor non ter nado. O adibal ataféganos.. Ti, meu rulo, ¿pensabas deitarte hoxe comigo? Pois xa está. Cando queiras. Estou pra...
Saín do bar. Lucinda seguía bebendo e falando. Boteime a camiñar sin rumbo, vagarosamente. Tiven noxo de min. Lembreime daquela tardiña no monte. E do berro. E da cachoupa. E de miña nai cando me decía: “Alberte, non abures á rapaza”

Xosé Neira Vilas, Xente no rodicio, 1965

TEXTO COMENTADOIR



(APOTEOSE DO CHURRASCO) NÓS.
-Foiche un político. Non, que era un político. Boeno, pois dibuxaría, tamén, pero era un político. ¿Cal? ¿A de encarnado? Vaia espeteira, quen lla dera á túa vaca, eh Paco. Quiá, este foi galleguista famoso. Este e Rosalía foron o máximo. Tranquilo, home, tranquilo, esto deixámolo preparado hoxe. Antes das oito témolo a punto para mañá. E se hai que quedar media hora máis, quédase. Fale co capataz que é aquel home de negro. Tanquilo, home, para mañá está, e logo pódeno inaugurar as veces que queiran. Boeno, pois enterralo logo, pero fale co capataz, que está alí, e dígalle que vaia chamando ó da grúa que esto vai estar e así que estea o cemento botado, logo lle hai que poñe-la pedra enriba. Non sei, será da Xunta, leva toda a tarde por aí, dando voltas. Anda, oh, pásamo prendido que eu estou nesto. Hache de estar nalgún bar da Porta do Camiño, estes das grúas escápanlle ó traballo que mete medo. Ai, seranche dúas toneladas ben. ¿Eso? Dúas toneladas, dígocho eu. Se non é pola grúa esta, fan falla trinta homes, aínda non chegan. Pero vaia tumba. Home, non será, pero a ti e mais a min non nos han facer unha tumba así, nin tanta cirimonia. Nun caixón aínda che metía eu a ti, e despois cravábao ben e tirábao polo río abaixo. Pois coa tampa facía unha boa mesa para poñer diante da casa embaixo da parra. Ou aínda máis, ti mira eso fixérono entre varios homes, ponlle que tres, abaixo de quince días non lles levou, logo transportalo no cameón, e a grúa esta, nós levamos aquí toda unha tarde, e logo, ¿pensas ti que a cerimonia de mañá non custa cartos? Polo menos dous millóns. Ai non, que ó saír de aquí non che van tomar unha boa mariscada e uns albariños... Non, oh, pois do millón e medio non baixa. Políticas. Quere dicir Buenos Aires e eses números é o ano en que morreu ¿Nunca estivestes? Pois éche un puerto de mar. E boeno... éche un lugariño feito, é indo cara Ribeira, collendo á man esquerda. E aquí estamos nós, facendo un traballo de categoría, de primeira. Sonche políticas todo.
Suso de Toro, Polaroid, Xerais, 1986

A Ilíada para nenos.
Pois isto era que había un rei que lle chamaban Menelao, que era rei de Troia. Este xa de pequeno era caprichudo e toda canta cousa vía toda a quería. Cu vexo, cu quero. Todo para el. Pero claro, non sempre pode un ter todo e a que non llo daban pois logo choraba. Hala, veña chorar. Pero xa non tiña falta, que os pais todo llo compraban. “Quen non chore o meu pequerrechiño, que non choromique”. E así foi que o criaron consentido e caprichudo.
E logo que foi grande pois xa lle gustaban as mulleres e botábase a elas como un can. Ben, iso xa o veredes cando medredes, xa iredes vendo como é a xente, que algúns son coma cans. Ou se cadra xa o sabedes porque hoxe xa lle falan das porquerías aos parvuliños na escola. Veña, pois o caso é que este Menelao viu un día unha muller que era moi guapa, que era unha que lle chamaban Helena. E el pois encaprichouse da Helena e queríaa para el. “Ven pa onda min, rapaza” dille el. E Helena que era ela algo coqueta pero, coidadiño, que ela sabía estar no seu sitio. Mírame y no me toques. E vai ela e dille que nanai, que ela xa estaba casada co rei dos gregos que se chamaba Ulises e que nanai. Ui, a que armou Menelao, que tiña que ser e que tiña que ser. E colleu e raptouna. E aí armouna, porque foi a de Troia. E así empezou a guerra de Troia.
Claro, vós supoñede como se puxo Ulises cando se enteirou que lle quitaran a muller. Porque xa sabedes que hai un dito que di que non se prestan nin a muller nin a estilográfica. De aquela aínda non había estilográfica. E dixo Ulises “¡pois vai arder Troia” e xuntou un exército moi grande con soldados, barcos, catapultas, e toda canta cousa había e foi a por Troia. A conquistala.
E alí chegou o exército dos gregos. Pero a cidade, porque Troia era unha cidade anque tiña rei, tiña uns muuuros enooormes, aaaaltos e goooordos. E non había maneira de entrar para conquistala. E aínda por riba Menelao asomábase por riba dos muros e facíalles burla aos gregos. E estes anoxábanse todos pero nada podían facer.
E levaban xa así varios anos, cando un xeneral dos gregos que se chamaba... Hostia, digo ostra, Ulises era un xeneral dos gregos, que non era o rei. O rei dos gregos era... era... Vaia, hom, non me acorda. Aquiles non. Pois nada, non me vai acordar agora. Boh, é igual, xa me acordarei logo. Pois resulta que este Ulises que era un fulano moi renarte e espilido, renarte quere dicir astuto como o raposo. Si, porque o raposo é moi espilido para pillar as galiñas. Espilido quere dicir que se dá moita maña, que é moi agudo, moi listo. E pois vai Ulises e di, “ímolos enganar. Ei meus, ¿por qué non facemos un cabalo de madeira moi grande con rodas e metémonos dentro eu e mais cen guerreiros, e logo dicímoslle aos de Troia que marchamos, que non podemos conquistar Troia e que nos rendimos? E cando saian da cidade han ver o cabalo e halles gustar e seguro que o meten dentro e así pola noite saímos do cabalo e conquistamos Troia. ¿Eh? ¿Que tal?”. E os outos dixeron que okey, que si.
E fixeron o cabalo e agacháronse dentro Ulises e os cen guerreiros gregos e avisaron aos de Troia que marchaban. E así o fixeron, recolleron o campamento, arramplaron coas catapultas para que visen que era certo que marchaban. Os de Troia non vexades vós o contentos que se puxeron cando viron que os outros marchaban. “E mais marchan, e mais é certo”, Menelao non o podía crer. E Helena digo eu que estaría triste, porque se Menelao xa era caprichudo antes facédevos unha idea do malo de aturar que non había ser despois de vencer aos gregos. O que pasa é que Helena tamén se cadra xa se afixera a vivir en Troia. Ou se cadra tiña medo de que o seu marido, o rei dos gregos ese que non me acorda agora como se chamaba, pensase que ela marchara con Menelao polo seu gusto e lle quixese medir o lombo. Porque nos matrimonios ás veces haivos moito de machismo e de malos tratos.
O caso é que os de Troia saíron para fóra da muralla e viron alí aquel cabalo tan grande e tan bonito e dixeron “ai, que bonito. Mirade o que deixaron aquí os gregos. Vese que non lles cabía nos barcos de volta e deixárono”. E metérono para dentro da cidade, que era o que quería Ulises. “Veña para dentro”. E despois, pois os de Troia fixeron festa rachada pois porque acabara a guerra. E veña baile e veña foliada, e veña viño e veña empanada. Que se pago eu unha ronda, que se paga Xan outra... e así ata que xa non podían máis. E cando estaban todos peneques, borrachos como preas, ou sexa que estaban cegos que non vían, pois xa era noite e saíron Ulises e os seus e xa podedes supoñer. Pois conquistáronos a todos. E prendéronos a todos, a Menelao tamén. E colleron a Helena. E quedaron coa cidade.
E así foi como gañaron os gregos a guerra de Troia. E como consecuencia ardeu Troia, e por iso quedou o de “vai arder Troia, carallo”, que quere dicir “aquí vaise armar unha boa”. E despois Ulises marchouse para a súa terra, que era unha illa. E así vos foi a guerra de Troia. E houbo despois un poeta que lle chamaban Romero que cantou a historia en verso. E así foi.
Ah, xa me acorda. O rei dos gregos chamábase Agamenón. Xa me acordou. Esta historia seina eu moi ben. A min gústame porque vén querendo dicir que máis val maña que forza.
(Da libreta de NANO, As historias que máis me gustan.)
Suso de Toro, Tic, tac. Ediciones B, 1993

Agarda un pouco, que o rei dos gregos non era Agamenón. Ese era o outro xeneral. O que era o rei dos gregos era Príamo. Si, home, xa me acordou. Trabuqueime eu antes. Como os gregos teñen todos uns nomes parecidos... Era Príamo. O que pasa é que este era primo de Agamenón, coma o seu nome indica.
Tamén está a aventura de Ulises, pero esa aínda non a escribín.
Suso de Toro, Tic, tac. Ediciones B, 1993


Domesticum bellum

Home estaba intentando poñer orde nos seus papeis cando Muller entrou pola porta. Mércores, era un dos días que chegaba tarde. Home fumaba un cigarro e levaba posta a bata de casa. Muller sacou o abrigo, pendurouno nunha percha do recibidor e entrou na sala.
-Ola –saudou Muller achegándose á mesa para lle dar un bico. Sorriulle e, como todos os días, fíxolle unha chiscadela de complicidade.
-Ola, amor –respondeu Home-. ¿Vés cansa?
Muller bufou, soprando expresivamente e movendo a cabeza dun lado para outro.
Moito –dixo finalmente-, voume dar unha ducha.
-Vale. Téñoche preparada a cea.
Home quedou remexendo nos papeis mentres Muller entrou no dormitorio. Logo sentiu como saía e se metía no baño. De alí a un pouco, abriuse a porta e, por detrás, asomou o seu torso nu.
-Hai que baixar o lixo –berrou. E logo volveu desaparecer trala porta do baño.
Home intentou responder pero non lle deu tempo. Queríalle dicir que xa vestira o pixama e que o baixaría ó día seguinte. Comezou a escoitar o ruído da auga caendo sobre a bañeira e continuou revisando os papeis, dobrando algúns e rachando outros.
Ó cabo dun pouco sentiu como Muller saía da ducha e entraba no dormitorio. Finalmente aparceceu no salón, sorrinte, co pixama posto. Parecía máis relaxada.
-Moito mellor –dixo sen que Home lle preguntase nada. E logo engadiu:
-¿Baixaches o lixo?
-Non. Non o baixei porque xa estaba en pixama. Báixoo mañá.
-¿Mañá? –Muller semellou contrariada-. Tocábache baixalo e sabes que ese lixo non pode quedar aí. Apesta a peixe.
Díxoo facendo un xesto de noxo coa boca.
-Xa, pero esqueceume e logo xa estaba en pixama, ¿que querías que fixese?
-¡Que ías facer! Baixalo, que para iso che tocaba. É que sempre fas igual.
Home ergueu a cabeza, deixando o que estaba a facer; sentiuse ferido.
-¿Como que sempre fago igual? ¡É que non podo esquecerme de baixar o lixo un día? Estaba liado cos papeis e fóiseme o santo ó ceo.
-Pois aínda estás a tempo de baixalo, así que xa sabes –replicoulle Muller con contundencia.
No rostro de Home, o enfado adquiriu unha sombra máis dramática.
-¿Pero non ves que estou en pixama! Ben que me ves. Non te fagas a parva.
-Mira, aquí o único que está a facer o parvo es ti, que tiñas que baixar o lixo e non o baixaches nin o queres baixar.
-¿Pero ti que tes hoxe? –berrou Home- ¿Como teño que dicirche que estou en pixama? ¿É tan grave se o baixo mañá? ¡Xa está ben! ¿Non?
Agora foi Muller a que ergueu o ton de voz, para contestarlle:
-¡Escóitame ben! Estou farta de ti, da túa actitude pasiva e de que sempre fagas o mesmo. Este lixo cheira que apesta e non pode quedar aí toda a noite. Pero tanto ten, hoxe é o lixo, mañá é a compra e pasado mañá é o banco. O señor sempre ten que deixalo todo para o día seguinte porque sempre está ocupado. Eu non, eu teño que estar sempre dispoñible.
-Vale, xa empezamos cos reproches. Estupendo, era o que me faltaba esta noite. ¿E a señora non ten nada máis que engadir?
-Que vaias á merda. Iso é o que teño que engadir –soltoulle acedamente, tentando contrarrestar o seu sarcasmo.
-Pois á merda podes ir ti, porque eu estou farto das túas intransixencias. A ver se aprendes a ser un pouco flexible. Se non se baixa o lixo hoxe, báixase mañá, e non vai caer o mundo por iso, ¿entendes? Pero a ti, claro, se non é hoxe éntrache cagarría. Pois moi ben, se queres obrigarme a sacar o pixama e cambiarme para baixar o lixo, fágoo, o que a señora mande, por suposto, pero non creo que haxa necesidade ningunha.
Visiblemente enfadada, Muller abandonou a sala. Un minuto despois apareceu, en silencio, vestida cun chandal. Quitara o pixama e levaba a bolsa do lixo na man. Sen dicir nada, desapareceu dando un portazo, engulida pola escuridade das escaleiras, camiño da rúa. Non pasaron máis de cinco minutos cando apareceu de novo. Home, desde o salón, berroulle:
-Bravo pola túa heroicidade, parabéns, algún día alguén che entregará o Premio ó Servilismo, á Ousadía e á Valentía.
-Non te preocupes, a ti vante galardoar coa Medalla ó Cumprimento do Deber –replicou Muller con rapidez.
-Vai ó carallo.
-Vai ti que o tes colgando.
Home quedou en silencio. Logo faloulle baixando a voz e procurando un ton conciliador.
-Es absolutamente irracional. Montas todo este barullo só porque me esqueceu baixar o lixo. Pois mira que ben; coma se a ti nunca che esquecese nada.
-Non digas parvadas, anda. E, sobre todo, non te fagas a víctima. Ti sabes ben que non é que non baixes hoxe o lixo. É que sempre pasas de todo, que nunca fas o que tes que facer e logo ando eu a facelo por detrás. E ademais es un falabarato, córreche moito a lingua, e xa me estou a fartar de ti e das túas impertinencias verbais. Así que vaite contendo, meu rei.
-Ah, estupendo, agora a neniña vénme con ameazas –Home retornou ó ton agresivo que tiña con anterioridade-. Perfecto. Era o que nos faltaba no repertorio desta noite, criatura. Pois mira, vaite ó carallo, se tan pouco che gusto eu e tanto che gusta baixar o lixo, puideches quedar con el, que alí estabas ben. E xa que dis que sempre paso de todo, lémbroche que che tiña a cea preparada. Agora ben, se non che parece digna de ti porque a fixen eu, podes metela no cu.
Muller quedou en silencio. Logo, profundamente doída, respondeulle a modo:
-Irremisiblemente, es un imbécil e non sabes controlarte.
A resposta de Home non se fixo esperar.
-Tes razón, ho; ti es o autocontrol personificado. Acabas de ameazarme con irte e fálasme de autocontrol.
-En primeiro lugar, eu non te ameacei con irme. Díxenche que xa me estou a fartar de ti, que é diferente. E en segundo lugar, iso nada ten que ver con que saiba ou non saiba controlarme. Ese é o teu problema, non o meu. Eu sei ben o que digo. Ti non. E por se non che quedou claro, dígocho de novo: xa me estou fartando de ti. ¿Está ben claro agora ou prefírelo por escrito?
Home á defensiva, buscou provocala coa súa resposta:
-Está tan claro que a decisión é túa: se te estás a fartar de min xa xabes o que tes que facer.
-Seino perfectamente –desdramatizou Muller con ironía-. Ir para a cama e non aturarte máis. Boas noites.
Home quedou algo sorprendido. O corpo aínda lle pedía guerra.
-Boas noites –constestoulle, desconcertado, vendo que Muller daba media volta, ignorando a súa presencia.
Logo quedou mirando para Muller, como se afastaba polo corredor, desafiante, sen probar a cea que lle tiña preparada desde antes de que chegase.
-Eh, polo menos dáme un bico antes de te deitares –berroulle, un tanto desesperado desde a sala.


Tiñádelo que ver

A vitoria ha corresponder a quen posúe algunha vantaxe respecto dos seus competidores. Esas vantaxes radican en certos caracteres dos que soamente son portadores algúns individuos. Eses caracteres son os que permiten a supervivencia e, xa que logo, o éxito na loita pola vida.
A orixe das especies. Charles Darwin.

O maremágnum  de buguinas, motores e fumes colapsaba as estradas todas. A policía xa non era quen de lle dar fluidez a aquela circulación tan mesta. Había helicópteros revoando por riba do longo regueiro de vehículos, con orde de disparar se percibían algún conato de violencia entre condutores.
Esta é unha mensaxe para a súa seguridade, berraba Megafonía. Fagan o favor de colaborar. Atendan en todo momento as nosas indicacións.
As xentes esmagábanse contra das follas de cristal das portas automáticas. Eu que sei o que alí había. Milleiros de individuos de toda caste e condición. Chegaban a ducias as excursións didácticas das escolas. Había soldados de permiso vestidos de  paisano e outros de servizo con roupaxes de verán.
E familias,
moitas familias.
As fábricas do cinto industrial puxeran autocares para os obreiros e as institucións públicas transportaban de balde aos funcionarios. Incluso as ambulancias dos hospitais carrexaban pacientes con enfermidades que non impedían a mobilidade.
Tiñádelo que ver.
Benvidos, Benvidos, Benvidos, dicía Megafonía.
Todos eran gargalladas, dedos que sinalaban , bocas abertas de admiración.

Uns empregados vestidos de verde con cans de presa e material antidisturbios dedicábanse á tarefa de controlar as regueiras de xente para que non se orixinasen innecesarias colas nin aglomeracións.

Dende a pasarela metálica dun gran barco de pasaxe podíase escoitar o bruír do mar, o ir e vir das ondas rompendo nos acantilados, as gaivotas chiando, as buguinas dos barcos soando na distancia... Ás veces algunha balea asomaba pola superficie do mar para coller a súa ración de aire antes de mergullar de novo na máis fonda escuridade do océano. Unha lene brisa aloumiñábanos da face con dozura mentes sentiamos o sabor salgado das algas e o arrecendo da escuma.
E había sardiñas, xurelos, estrelas de mar, dragóns mariños, arroaces, anguías eléctricas, anémonas velenosas, peixes con formas nunca imaxinadas...
Tiñádelo que ver.
Xusto a continuación chegamos á porta dunha granxa moi ben atendida. Podiamos sentir as suaves raiolas do sol quentándonos a pel, e por debaixo dun violín que interpretaba a Vivaldi, escoitabamos os sons dos diferentes animais. Vacas bruando, galiñas cacarexando, burros que orneaban...
Ata que de súpeto o estrondo das serras eléctricas ía seguido dos escalofriantes chíos do porco no momento da matanza.
Non faltaban unha ou dúas mulleres que se desmaiaban nin algún cativo que se botaba a chorar.
Era o clímax dos matarifes.
Tiñádelo que ver.
Había trens en miniatura que tiñan accidentes mentres corrían entre bosques e fragas.
E había bonecos malos, moi malos, que berraban alcumes feísimos ás meniñas que pasaban ao seu carón.
Tiñádelo que ver.

Deseguida soaba a música sacra e a luz comeza a esmorecer. Megafonía rezaba rosarios, responsos e viacrucis.
Os cadaleitos compartían protagonismo coas coroas, os ramos, os cirios e as mortallas.
Había enterros e velorios.
Megafonía convidaba a xente a deitar nos cadaleitos mentres todos corramos a coller sitio nas cadeiras forradas de veludo para vermos mellor as incineracións. A xente choraba e laiaba ser parar.
Abraiante.
Sobrecolledor.

Logo comezaron a soar as danzas africanas, sons dos máis afastados desertos, instrumentos das selvas amazónicas e dos cumios andinos...
O mundo volvérase exótico e evocador.
Oíanse conversas de mercados asiáticos en ríos ateigados de embarcacións. Escoitábanse pescantinas das máis distantes aldeas da Polinesia. Viñan á mente os campos de Xamaica, as selvas amazónicas.. que sei eu cantos lugares.
Tiñádelo que ver.
E logo ollamos grandes areais, ondas moi bravas,
e vento,
moito vento.
Os pais houberon coller aos cativos no colo e as mulleres berraron polos seus peiteados. Botámonos todos a correr, ata que fixeron acto de presenza os empregados vestidos de verde para tentar de acougar a situación.
Os cans non entenden de sexos nin idades.
A escena encheuse de sangue, de berros, de confusión.
Ata que todos quedamos calados e, xa que logo, a festa comezou.
Loitando desesperadamente coas tremendas ondas do mar embravecido apareceu unha gamela ateigada de xente a máis non poder. Pasaban enormes barcos cargueiros que aumentaban a inseguridade da deriva. Ninguén podía entender como non afundía engulida pola escuridade do mar.
De súpeto xa non volvemos oír os berros dos navegantes. A gamela acaba de volcar.
Chegou a escuridade.
E o silencio.
Os corpos foron aparecendo espallados sobre as areas da praia. Un, e outro, e outro máis. Tiñádelo que ver. Aquilo parecía non ter fin. Nenos, mulleres, homes. Algúns xa afogaran no mar perdidos para sempre. Mais había moitos que aínda vivían. Os empregados vestidos de verde endereitábanos e obrigábanos a andar.
Nunca deixan de chegar mercadorías ao Centro Comercial.

Permanezan en silencio, dixo solemne Megafonía, Vai facer a súa entrada o Supremo Alcalde Maior.
Ao son de claríns e trompetas o tellado comezou a abrirse en dúas follas. Apagáronse as luces todas e puidemos ver o ceo estrelado e fermoso das mellores noites do verán. Moi pretiño dos cráteres dunha enorme lúa chea foi aparecendo unha luz que non deixaba de medrar en intensidade a medida que viaxaba cara a nós.
Era o globo aerostático máis fermoso que nunca tivera sobrevoado a cidade, engalanado coas mellores teas que poidades imaxinar.
Tiñádelo que ver.
Na parte de abaixo levaba un cestiño do que penduraban longas cintas de cores.
A multitude estoupou en aplausos e ovacións.
Todo eran loas e fervor.
Cando estaba a poucos metros de chan botou uns cabos e amarrárono a unha columna.
Amadísimos concidadáns aos que tantísimo quero, dixo con voz marcial o Supremo Alcalde Maior. Sei que xa vou vello e axiña vai chegar a miña hora. Adiquei a vida enteira a este Centro Comercial que tanto amamos e non podo menos que sentir orgullo cando vexo que sabedes gozalo.
Eu non quero vervos sufrir cando pensedes nos caídos no camiño. Lembrade as máximas do noso admirado Charles Darwin: Na loita pola vida só van sobrevivir os máis aptos, os máis capaces. Os demais son escoura humana que para nada necesitamos. Que morran, logo, por indesexables!
A multitude estoupou nunha ovación interminable.
Quero que adiquedes estes vosos alentadores aplausos aos empregados vestidos de verde, aos seus cans de presa e ao seu material antidisturbios. Sen a súa abnegada dedicación o caos reinaría por doquier. Que ía ser de todos nós.
Vivan os empregados de verde!, coreou a multitude apaixonada.
Agora a este ancián que tanto vos ama só lle reta pedir que con berredes: Longa vida ao Centro Comercial!
Longa vida ao Centro Comercial!
Xusto nese momento ceibáronse os cabos que suxeitaban o globo, e o Supremo Alcalde Maior escapou cara ao infinito facendo circos no ceo coa velocidade dun foguete.
Ficamos todos abraiados.
Ninguén soubo que dicir.
Tiñádelo que ver.

E de súpeto Megafonía falou. Agora vaian dirixíndose ás saídas. Fágano dun xeito ordenado ou o noso servizo de orde vai verse na obriga de actuar.

Cando o derradeiro vehículo abandonou a área de aparcamento fixo acto de  presenza a patrulla de limpeza para retirar os refugallos ciscados polo chan, incluído algún cadáver que alguén deixara esquecido no lugar.
Os empregados afanábanse en pór todo no seu sitio.
Sería un novo día de traballo no Centro Comercial.

Unha nova fase evolutiva, vello Darwin, acaba de comezar.

Xesús Constela Doce, As humanas proporcións, 2004


EU FIXEN OUIGHA CO ESPÍRITO DE CASTELAO

Hai xente que non recorda cando, como ou por que comezou a falar galego. Eu si. Recordo perfectamente aquel 17 de maio. A profesora entrou na aula cunha bolsa grande debaixo do brazo e dixo A lección de hoxe vais ser diferente, e sacou dous cirios e prendeunos e dixo Baixade as persiás.
Díxonos que fixeramos unha roda e que sentásemos no chan  e fixémolo sen deixar de mirarlle nos ollos un brillo que eu nunca volvín verlle a ningún outro profesor.
Falaba en voz baixa, amodo, e dixo Pode que a lección de hoxe nunca a esquezades. Hai moito tempo que quería facer isto e nunca me atrevín. Hai xente que di Con estas cousas non se xoga. E eu digo Podemos xogar con calquera cousa. Sentou.
Isto dixo sacando unha táboa de madeira e un vaso que pousou no chan, isto é, unha oughia, un vínculo de comunicación co máis alá. Cos espíritos. Hai xente que di que os espíritos nin existen, e supoño que teñen razón. Mais hoxe necesitabamos crer neles. E puxo un vaso de cristal encima do taboleiro, que tiña o abecedarios e os números pintados.
Lembro a profesora dicíndonos Xuntade as mans facendo un círculo. Entón s súa voz comezou a vibrar con aquela escuridade de médium.
Invocaaaaamos o espíritooooo deee Daniel Alfonso Rodríguez Castelaaaaaooo... Invocámoste, paaaaai da paaaaatria, invocáaaaamoste, luz da Gaaaaaliza, faaaaaro da nazooooón de Breogáaaan. Ven con nóoooos ao noso cíuculo de irmandaaaade, veeeen á noooosa teeeerra.
Moi ben, rapaces, rapazas, agora Luís e mais eu imos poñer o dedo índice sobre o vaso. Luís, por favor...
Luís era eu. E puxen o meu ao lado do seu dedo sobre o vaso que estaba boca abaixo.
Irmaaaaaaán Castelaaaao, se estás entre nós, maniféstate!!!!
E entón sentín como o vaso comezaba a se mover cara ao S, fixemos un ooooohh como se aquilo fose un milagre, e o vaso foi cara o A..., arrastrando o meu dedo cunha forza delicada. Logo U, D, e outra vez E e T, E, R dúas veces e A... Saúde e Terra, dixo a profesora.
Saúde e Terra, irmao Daniel. Hoxe estamos aquí reunidos na procura de coñecemento e sabedoría... Alguén quere preguntarlle algo a Castelao, dixo a profesora, sempre foi unha persoa moi ocupada..., e entón alguén preguntou...
Está por aí Rosalía de Castro?
O vaso moveuse outra vez, ene, ese, te, e, pe, erre, e, ce, i, ese, o, eme, o, eme, e, ene, te, o, ene, o, ene... Estou só, Rosalía foi dar un paseo.
E aí escribes libros?
Escribo.
E como se titula o último que escribiches?
Cousas da morte.
E escoita música? Preguntou Lucía.
Si, gústanme os Rolling Stones.
Irmán Daniel... –dixo a profesora coa súa suave voz en off- queres facernos ti algunha pregunta? Tal vez ti teñas curioooosidaaaade...
Entón foi cando Castelao, logo dun tenso silencio, fixo aquela pregunta que cambiou a miña vida:
F-a-l-a-d-e-s-g-a-l-e-g-o-?
E claro... Eu si, adiantouse Marcos.
E eu, e eu foron dicindo Lucas e Iria e Uxío e Lucía e...
Eu case sempre –dixo Marta-. E así toda a xente.
Entón todo o mundo empezou a mirar para min, que era o que faltaba... e dixen, co dedo tremendo encima do vaso, con moito respecto: Ay, yo aún no lo hablo, Castelao, pero, mira, te juro que empiezo mañana mismito.

Séchu Sende, Made in Galiza, 2007


B2.3. Estudo da novela e descrición dos seus trazos definitorios: tipo de narrador, deseño de personaxes e tratamento das categorías de espazo e tempo.

1. A narrativa. Consideracións.

1.- Autor e narrador.
1.1.- Autor: persoa real que escribe a narración.
1.2.- Narrador: voz que cumpre a función de describir o espazo, o desenvolvemento do tempo, as personaxes da novela e a súa acción. Non podemos identificalo co autor (só nas autobiografías).
1.3.- Autor implícito: voz que desde dentro do discurso novelístico transmite mensaxes para a recta interpretación da novela, adianta peculiaridades do discurso, dá informacións complementarias -xeralmente de tipo erudito- e incluso transmite contidos de evidente ideoloxía. Por iso tende a confundirse co autor, do que debe ser distinguido, por ser un ente literario (como moito, poderíamos consideralo como o seu reflexo na obra). Normalmente "superponse" ao narrador.

2.- Punto de vista (perspectiva, focalización)
2.1.- Narrador heterodiexético (hetero=diferente; diexese=historia) é o que relata unha historia desde fóra sen participar nela como personaxe nin como testemuña.
2.1.1.- Narrador omnisciente é aquel que o sabe todo sobre os personaxes, mesmo o que pensan en cada momento. É como un deus que dirixe a obra e coñece todo. Aparece na novela tradicional.
2.1.2.- Narrador con omnisciencia selectiva é aquel que coñece unicamente os aspectos perceptíbeis desde a perspectiva dun personaxe .
2.2.- Narrador homodiexético é o que participa na historia como personaxe ou testemuña dos feitos.
2.2.1.- Narrador testemuña é aquel que presenciou os feitos, que só narra o que viu, escoitou. Sabe o mesmo que os personaxes, non coñece con anticipación nada do que vai vir...
2.2.2.- Narrador protagonista: un eu protagonista conta a historia coa bagaxe exclusiva dos seus propios coñecementos e informacións. Tamén recibe o nome de narrador autodiexético.

3.- A persoa narrativa.
3.1.- O máis común é a narración en terceira persoa (distanciadora). Xeralmente é a persoa adoptada polo narrador heterodiexético, tradicional.
3.2.- A primeira persoa é escollida xeralmente polo narrador protagonista, autodiexético.
3.3.- Na narrativa moderna, do século XX, tamén se bota man do narrador en segunda persoa (por ex. na Nova Narrativa Galega).

4.- A voz dos personaxes.
4.1.- Discurso directo: o narrador cédelle directamente a voz ao personaxe. Son polo tanto os diálogos da novela.
4.2.- Discurso indirecto: non se oe a voz do personaxe, é o narrador quen nola transmite coas súas propias palabras.
4.3.- Monólogo interior ou fluxo de conciencia: transcríbense directamente, en 1ª persoa (sen intervención do narrador) os pensamentos máis íntimos e desordenados da personaxe.
4.4.- Discurso indirecto libre: é unha mestura, un híbrido no que a voz do personaxe penetra na estrutura formal do discurso. Introduce o pensamento dos personaxes sen que o narrador abandone a súa tutela nin a terceira persoa. Como marcas lingüísticas ten o uso do imperfecto de indicativo, a reconversión da persoa "eu" na persoa "el", a afectividade expresiva proporcionada por exclamacións, interrogacións..., así como a ausencia introdutoria dos verba dicendi.

5.- Os modos do discurso.
5.1. Narración: é o discurso que representa sucesos e accións, procesos que se desenvolven no tempo.
5.2. Descrición: é o discurso que representa espazos, personaxes ou obxectos, sen transcurso temporal, que queda suspendido.
5.3. Diálogo: a voz directa dos personaxes.

6.- O tempo.
6.1.- Tempo da produción: cando o autor escribe a obra.
6.2.- Tempo da Historia: o tempo no que aconteceu a historia que se conta.
6.3.- Tempo do Discurso: a organización, dentro da narración, do tempo da historia, da cronoloxía.
Cando o tempo do discurso coincide co da historia, estamos diante dun tempo lineal, que é o máis común nas novelas tradicionais.
A ruptura da linearidade temporal pódese conseguir con: retrospección, analepse ou "flash-back"; anticipación ou prolepse; atemporalidade ou ucronía; pausas descritivas; historias intercaladas...

7. O espazo.
7.1. Referencial, serve de pano de fondo para a interrelación dos personaxes. Pode ser real ou ficticio.
7.2. Simbólico: hai unha interrelación entre a paisaxe e a actuación ou os sentimentos das personaxes.
Tamén está condicionado polo carácter e a estrutura do relato: na novela de aventuras adoitan ser diversos e exteriores, na novela psicolóxica único e monótono, xeralmente interior...

8.- Personaxes.
8.1.- Personaxes planos. Responden a uns trazos básicos, facilmente recoñecibles e sen evolución na narración.
8.2.- Personaxes redondos. Están máis caracterizados, son complexos como as persoas reais; mesmo contraditorios.
O narrador pódenos presentar os personaxes de dous xeitos diferentes:
a) Caracterización directa. É a máis tradicional. Móstranse as características físicas e psíquicas directamente, normalmente en secuencias descritivas (por parte do narrador, da propia personaxe ou de outra personaxe).
b) Caracterización indirecta. É a máis común na narrativa contemporánea. Non se describen os personaxes, senón que os coñecemos polos seus actos, conflitos, opinións, etc.


2. PROPOSTA DE TRABALLO NOVELAS.

Aproveitando o tema 6 do curso (outras artes):

1. A esmorga de E. Blanco Amor

2. O lapis do carpinteiro de Manuel Rivas

 



2005-2024
Licenza Creative Commons
ogalego.eu/ogalego.gal ten unha licenza Creative Commons Atribución-Non comercial-Compartir igual 4.0 Internacional.